کلات نادری؛ جایی برای تماشای فرهنگ و هنر ساکنان کوه هزار مسجد

شهرستان كلات با طبیعتی خاص و فوق العاده زیبا در میانه رشته كوه هزار مسجد قرار دارد. كلات در كرانه شمالی (ژرف رود) بنا شده است. رودخانه ای دایمی از كنار شهر می گذرد و تا سرزمین تركمنستان امتداد می یابد. آب و هوای كلات معتدل كوهستانی و ارتفاع منطقه از سطح دریا بالغ بر ۲۱۰۰ متراست. ساكنان این شهرستان به چند گروه زبانی و نژادی تقسیم می شوند. فارس زبان ها ۲۰%،‌ ترك ها ۳۵%، كردها ۴۰%‌و لرها ۵% درصد جمعیت را تشكیل می دهند. در استان خراسان بزرگ تنها شهری كه در آن كشت برنج صورت می گیرد و آن هم از نوع مرغوب آن، كلات و بعضی از روستاهای تابعه آن است. بعد از شالیكاری، كشت پنبه،‌ چغندرقند و نیز باغداری رایج است. شغل غالب مردم دامداری است. اكثر كرد زبان ها و به اصطلاح «كرمانچ ها»مشغول پرورش گوسفند هستند، این ها از همان ایل بزرگ افشارند كه در دوران صفویان (۹۱۶ ه.ق) به مناطق مرزی خراسان برای تقویت این مناطق جهت جلوگیری از تجاوز و تاخت و تاز ازبكان خوارزم انتقال یافته اند و روستاهایی بنام خود مانند «قراقوپونلو» و «چاپشلو» در درگز و ایده لو در كلات ساخته اند و زندگی عشایری خود را ادامه داده اند. عشایر كوچ رو منطقه، كردها و ترك ها هستند كه هنوز طی سال ییلاق و قشلاق را دارند و مهمترین منطقه ییلاقی ارتفاعات هزار مسجد است كه از مراتع خوب منطقه و خراسان است. هر یك از طوایف ساكن در منطقه كلات قشلاق مختص به خود را دارند كه از گذشته دور همه سال مسیر آن را طی می كنند. در بین این عشایر كه در حال حاضر اكثر یكجانشین شده اند بافت انواع زیراندازها شامل: گلیم،‌ جاجیم، پالاش، خورجین،‌ جوال و نمد و نیز انواع دست بافت ها شامل جوراب پشمی، دستكش، مچ پیچ، شال و پارچه های ابریشمی و كرباسی است. از مراكز بافت پارچه های ابریشمی نیز می توان به راوین، سینی كهنه و لاین نو نام برد. جنس پوشاك محلی منطقه از ابریشم و كرباس است و رنگ قرمز مورد پسند همگان بخصوص كردها و ترك هاست. غذاهای محلی منطقه شامل آش قیش aseqis، ایران قزلمه، خیگینه xeygina، كشته جوش و فطیر مسكه است. نان های معروف عبارتند از پنجه كش، نان چریش ceris، نان فطیر، نان قلفتی qalefti و نان قاق qaq است. مراسم عروسی در شهرستان كلات طی سه شبانه روز برگزار می شود، شب اول مراسم عروسی را مصلحت شامی می گویند كه در آن اقوام داماد گردهم می آیند تا تقسیم كار كنند. مراسم هیزم كنی كه به صورت همیاری صورت می گیرد از صبح زود روز اول شروع می شود. شب دوم حنابندان است كه در آن عاشیق ها (نوازندگان محلی) ساز و قوشمه و دهل می زنند و حنا را به خانه عروس می برند،‌ عروس و داماد توسط خواهر گفته و برادر گفته حنا می بندند. خواهر گفته و برادر گفته با عروس و داماد از سنین كوچكی دست خواهری و برادری و در مراسم های مختلف كمك همدیگر می كنند. عروس كشان روز سوم صورت می گیرد. عروس را سوار بر اسب مادیون قرمز رنگی می كنند و جلوی او پسر بچه ای چهار پنج ساله به نیت اینكه اولین فرزندشان پسر باشد قرار می دهند. عروس نزدیك خانه داماد، پا نگه می دارد و داماد كه به همراه برادر گفته سوار بر اسب است مراسم نار زدن را انجام می دهد. عروس رو به قبله و داماد پشت به قبله روبروی همدیگر قرار می گیرند. برادر گفته از داخل دستمال تعدادی تكه قند و چند عدد سیب و انار به دست داماد می دهد و او یكی یكی آنها را از روی سر عروس بین حاضرین پرتاب می كند و حاضرین در گرفتن آنها از همدیگر سبقت می گیرند چون معتقدند خوردن آنها خوش یمن است. از دیگر مراسم در شهرستان كلات در سال های خشكسالی مراسم تمنای باران است.جهت باران خواهی علم را زینت می دهند و آن را به دوش گرفته و بر سر مزار مردگان می روند و از خداوند طلب باران می كنند و معتقدند خداوند رحمت و باران را نازل خواهد كرد و بر این عقیده اند باران الهی بلافاصله شروع به باریدن می كند. در پایان این مراسم گوسفندی را قربانی و از گوشت آن ولیمه ای طبخ و بین مستمندان تقسیم می كنند. از دیگر مراسم تمنای باران بر سر چوب نهادن یك جمجمه الاغ است، چوب را یك نفر از بچه بدوش می گیرد و تعدادی دیگر پسر بچه ده تا ۱۵ ساله به دنبال او به كوچه و پس كوچه های محل راه می افتند و به در خانه های مردم می روند، صاحب خانه كاسه ای آب روی سر افراد می ریزد و به آنها نیز شیرینی می دهند و معتقدند باران خواهد بارید. از مقام های موسیقی خاص منطقه كلات می توان به مقام كرمانجی،‌ موسیقی مقامی تركی و موسیقی فارسی اشاره كرد. این موسیقی توسط افرادی به نام عاشیق نواخته می شود. سازه های خاص عاشیق ها عبارت است از كمانچه،‌سرنا و دهل كه در مراسم عروسی و ختنه سوری می نوازند.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران