آزموده را آزمودن خطاست

امروزه زیست فناوری از مهم ترین فناوری های قرن بیست و یکم به شمار می رود و یکی از هفت فناوری کلیدی است که سرنوشت اقتصادی- اجتماعی جهان را در چند دهه آینده رقم خواهد زد.
واژه زیست فناوری نخستین بار در سال ۱۹۱۹ میلادی به مفهوم کاربرد علوم زیستی و اثر متقابل آنها در فناوری های ساخت بشر به کار برده شد. به طور کلی هرگونه فعالیت هوشمندانه بشر در بهبود و تولید فرآورده های گوناگون با استفاده از موجودات زنده و اجزای آنها به ویژه از طریق دست ورزی ژنتیکی آنها در سطح مولکولی در حیطه زیست فناوری قرار می گیرد.
این تعریف گسترده به معنای آن است که زیست فناوری از همکاری تنگاتنگ علوم و فنون مختلف پدید آمده است. کاربردهای فراوان زیست فناوری آن را به عنوان برجسته ترین نشانه پیشرفت بشر در قرن حاضر و هم طراز با فناوری اطلاعات قرار داده و به یکی از مهم ترین ابزارها برای تامین نیازهای متنوع و گوناگون تبدیل کرده است، به طوری که اکنون همچون فیزیک فناوری(مکانیک، الکترونیک و مانند آنها) بلکه بسیار فراگیرتر و پرشتاب تر از آن، در کلیه رشته های علم و فناوری رسوخ یافته و با راه حل ها و نوآوری های شگفت انگیز، نیاز به مواد خام را به حداقل رسانده و با معرفی فناوری های ثروت زا تحرکی تصاعدی را در دنیای علم و فناوری ایجاد کرده است.
با افزایش جمعیت و نیاز به تامین مواد غذایی به ویژه در سال های اخیر، زیست فناوری کشاورزی مورد توجه خاصی قرار گرفته است. ایجاد و کشت جهانی در سطح وسیع (بیش از ۱۱۰ میلیون هکتار در سال زراعی ۲۰۰۷) گیاهان زراعی اصلاح شده ژنتیکی پرمحصول و مقاوم در برابر آفات و بیماری ها و متحمل در برابر علف کش ها و استفاده از روش های نوین زیست فناوری در افزایش تولید شیر و گوشت دام، مواردی از قابلیت های چشمگیر آن است. محصولات اصلاح شده ژنتیکی با اهداف بهداشتی و پزشکی(کشاورزی مولکولی) به منظور تولید داروهای نوترکیب و فرآورده های دارویی در گیاهان و نیز گیاهان و جانوران اصلاح شده ژنتیکی با هدف تولید فرآورده های کشاورزی با ارزش افزوده و غنی سازی شده از دستاوردهای دیگر بیوتکنولوژی در عرصه کشاورزی است.
تامین سلامت و بهداشت جمعیت شش میلیاردی کره زمین از طریق تولید داروهای نوترکیب و واکسن ها، تشخیص سریع تر و موثرتر بیماری های گوناگون از جمله بیماری های ژنتیکی و دستیابی به روش های کم هزینه برای درمان بیماری ها و یافتن درمان بیماری های صعب العلاج از قابلیت های زیست فناوری پزشکی است.
رویکرد جدید به محیط زیست و مفهوم «توسعه پایدار» در قرن حاضر و در نظر گرفتن آن به عنوان یک بخش مهم از سرمایه ملی کشورها از مهم ترین دغدغه های بشر در قرن حاضر است. حذف موثر آلاینده های خطرناک از محیط زیست با استفاده از موجودات پالایشگر و استفاده از فنون حفظ، نگهداری و بهره برداری مناسب از ذخایر ژنتیکی و نیز مطالعه و توسعه تنوع زیستی و حفاظت از گونه های در حال انقراض و حتی بازگرداندن گونه های منقرض شده از جمله کاربردهای زیست فناوری در زمینه محیط زیست است.
کاربرد زیست فناوری در صنعت که منجر به تولید فرآورده های گوناگون با صرف هزینه و انرژی کمتر، ضایعات اندک و کمترین اثر مخرب بر محیط زیست می شود موجب شده این فناوری به یکی از پاک ترین و در عین حال سودمندترین بخش های صنعت شهرت یابد. تولید فرآورده هایی که امکان تولید آنها قبلاً وجود نداشته یا بسیار دشوار بوده با استفاده از زیست فناوری های نوین امکان پذیر شده است.
در حال حاضر با تلاش های هماهنگ جهانی بیش از هزار پروژه ژنوم در حال اجرا است و بیش از ۱۳۰ پروژه ژنوم خاتمه یافته و به طور همزمان بهره برداری از این داده ها آغاز شده است. تشخیص مولکولی و زودهنگام بیماری ها در انسان، دام و حیوان، شناسایی ژن های مفید، طراحی موجوداتی با ویژگی های کیفی مورد نظر و اصلاح روش های زراعی و دامپروری مثال هایی از کاربردهای فعلی این اطلاعات است، اما پیش بینی می شود در آینده نزدیک بهره برداری از این اطلاعات با مشابه سازی رایانه یی سامانه های زیستی وسعت بیشتری یابد. هم اکنون کشورهای پیشرفته با پایه گذاری رشته یی تحت عنوان زیست شناسی سیستمی و تاسیس موسسات پژوهشی مرتبط درصددند تا سال ۲۰۱۵ به این هدف جامه عمل بپوشانند. انتظار می رود با دسترسی به سامانه های زیستی رایانه یی بسیاری از طراحی های فناوری و بررسی اثربخشی و مخاطرات آنها با هزینه بسیار کمتر و با سرعتی بسیار بیشتر (چهار تا پنج برابر) انجام شود. به عبارت دیگر در مقطعی از زمان قرار گرفته ایم که سرنوشت زیست فناوری در آن رقم می خورد و حرکتی منسجم و پرشتاب برای همراهی با تحولات جهانی در این شاخه از فناوری مورد نیاز است. بسیاری از آینده پژوهان، قرن ۲۱ را قرن برتری کشورها در زمینه توانایی در زیست فناوری می دانند، لذا غفلت در توجه به این فناوری می تواند جبران ناپذیر باشد.
انجمن بیوتکنولوژی با درک این مهم نیاز به تشکیلات کلان، چابک و کارآمد را برای بهره مندی کشور از قابلیت های فعلی زیست فناوری، همگامی با تحولات جهانی و برنامه ریزی عملیاتی برای آینده آن در کشور پیشنهاد کرد. پس از بحث و بررسی فراوان پیشنهاد تشکیل ستاد ویژه زیست فناوری برای ریاست محترم جمهوری و مسوولان مربوط ارسال شد. این موضوع حین پنجمین همایش ملی بیوتکنولوژی نیز مورد تاکید قرار گرفت که در همان زمان این طرح مورد حمایت معاون اول محترم رئیس جمهور و وزرای محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، علوم، تحقیقات و فناوری و تنی چند از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و همچنین پس از همایش مورد تایید وزیر محترم جهاد کشاورزی و معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری قرار گرفت. بدین لحاظ انجمن تصمیم به تبیین این پیشنهاد در قالب طرح تشکیل ستاد گرفت. طرح پیشنهادی پس از برگزاری یک جلسه هم اندیشی و ده ها نفر ساعت فعالیت کارشناسی تدوین شده بود. در تدوین این طرح توجه ویژه یی به تجربیات شورای عالی زیست فناوری و تجزیه و تحلیل قوت ها و کاستی ها و همچنین تجربیات ستاد نانو شده است. پس از نظرخواهی مجدد، این طرح برای معاونت علم و فناوری ارسال شد. از قرار اطلاع، اجرای این طرح با تغییراتی در دستور کار آن معاونت قرار دارد.
در طرح پیشنهادی، به منظور ایجاد ستادی با تحرک بیشتر شورای راهبردی آن در موقعیت هیات امنایی قرار گرفته است که خط مشی و روش کار ستاد را به طور ادواری تعیین می کند. در عمل، برنامه ریزی عملیاتی و اجرا به ستاد و زیرمجموعه آن سپرده می شود تا ضمن تماس نزدیک با دستگاه های اجرایی مرتبط و برخورداری از نظر صاحب نظران و متخصصان بتواند به طور متناسب با زمان برنامه ریزی کرده و با ارائه راه حل های مناسب برای رفع موانع احتمالی، اهداف سند ملی زیست فناوری و نیازهای حال و آینده کشور در این حوزه را تحقق بخشد. این ستاد مرکب از متخصصان و نمایندگان تام الاختیار وزرای مربوط است که معمولاً از بین متخصصان آن دستگاه انتخاب و معرفی می شوند.
در مقایسه، انواع دیگری از تشکیلات کلان کشوری مورد بررسی بودند. به طور مثال، تشکیلاتی ممکن است مانند شورای عالی زیست فناوری فعلی باشد که در راس آن رئیس جمهور و اعضای آن وزرای مربوط هستند. در عمل، ترکیب و سطح اختیارات بالای این شورای عالی موجب اینرسی بالا در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه شده بود، به طوری که در طول ۲/۵ سال فعالیت به ندرت تصمیمی گرفته شد و تقریباً هیچ اقدام عملی از آن صادر نشد. در کمیسیون هماهنگی این شورای عالی عمدتاً معاونان وزرای مربوط عضو بودند. باز هم به دلایل مختلف از جمله هم طرازی اعضا و رقابت های بین دستگاهی، تصمیم سازی بسیار مشکل بود. از همه مهم تر این شورای عالی تشکیلات حاکم بر شاخه یی از فناوری های نوین بود که همکاری فوق تخصصی و بین رشته یی را می طلبید. در حالی که معاونان وزرای حاضر در کمیسیون مزبور به دلیل سمت خود (و نه تخصص) حضور می یافتند، در چنین جمعی هم توجیه موضوع جلسه و اهمیت آن کاری دشوار بود و هم تصمیمات واقعی به سختی به دست می آمد.
روشی دیگر که توسط برخی مطرح می شود برپایی ستادی متشکل از معاونان وزرای مربوط با ریاست مقامی بالاتر یا با حکم مقام بالاتر است. این ترکیب به دلایل متعددی کارایی لازم را نخواهد داشت. تدوین قانون ملی ایمنی زیستی در چنین شورایی مثالی عملی است، زیرا در آن شورا سلسله مراتب آخرین حرف را می زد. باز هم تخصص داشتن معاونان وزرا مطرح نیست و تصمیمات از نوع توافقات بین دستگاهی خواهد بود، نه تصمیمی که از واقعیات سرچشمه گرفته و مبنای کارشناسی داشته باشد. در عمل، به دلیل مشغله زیاد معاونان وزرا، جلسات کمیسیون شورای ملی ایمنی زیستی به سختی و با فاصله زمانی زیاد تشکیل می شد، به طوری که انسجام بحث و تصمیم گیری مخدوش بود. به تدریج این معاونان نمایندگان خود را به جلسات فرستادند و وضع به همان حالت اول یعنی شورایی متشکل از نمایندگان تام الاختیار وزارتخانه ها بازگشت.
در تشکیلات پیشنهادی سعی شده از این تجربیات بهره کافی برده شود. در این تشکیلات، شورای راهبردی می تواند در فواصل زمانی طولانی تشکیل شود و به وظایفی همچون سیاستگذاری و تعیین خط مشی کلی ستاد، تصویب تشکیلات و ساختار اجرایی ستاد، تصویب ضوابط مالی و معاملاتی ستاد، تصویب برنامه ها، نحوه هزینه کرد بودجه سالانه ستاد و تعیین رئیس ستاد بپردازد. وظایف دیگر مانند موارد زیر را نیز بر عهده دارد.
۱) تصویب اهداف، راهبردها و برنامه های کلان و ملی توسعه زیست فناوری در کلیه ابعاد آن از جمله آموزش، پژوهش، فناوری، تولید و تجاری سازی و ایمنی زیستی در کشور
۲) تدوین مقررات و آیین نامه های مورد نیاز توسعه زیست فناوری در کشور و ارائه آن به مراجع ذی ربط برای تصویب
۳) ساماندهی نظام مدیریت زیست فناوری کشور
۴) ایجاد هماهنگی و همکاری بین دستگاه های ذی ربط با نگرش ملی و فرابخشی زیست فناوری
۵) طراحی و ایجاد نظام استفاده ایمن از فناوری های زیستی و فرآورده های آن.
ستادی مرکب از متخصصان و نمایندگان تام الاختیار وزرای مربوط می تواند با حوصله بیشتر و سرعت کافی جلسات تصمیم سازی و برنامه ریزی خود را داشته باشد و با انعطاف زیادی اجرای آنها را به طور مستقیم از طریق دستگاه های مربوط راهبری کند.
امید است با درایتی که در معاون محترم علم و فناوری سراغ داریم، تجربیات ناموفق گذشته دوباره تجربه نشوند و بتوانیم در این برهه از زمان که لحظات طلایی زیست فناوری است از زمان کمال استفاده را ببریم. شاید آیندگان وسعت نظر ما را تحسین کنند، نه آنکه کوتاهی ما را تخطئه کنند.

دکتر محمدعلی ملبوبی
رئیس انجمن بیوتکنولوژی جمهوری اسلامی ایران

منبع : روزنامه اعتماد