مهریه: عندالمطالبه یا عندالا‌ستطاعه

خانواده قدیمی‌ترین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است كه از آغاز حیات بشر به طور طبیعی ایجاد شده و عمری به درازای آن دارد. نخستین گروهی كه انسان‌ها از طریق وارد شدن در آن خود را مهیای پذیرش نقش‌های مختلف اجتماعی می‌كنند خانواده است و بر همین اساس مكاتب مختلف فكری سعی در حفظ و استحكام آن داشته‌اند.
بند ۳ ماده ۱۶ اعلا‌میه جهانی حقوق بشر مصوب سال ۱۹۴۸ اشعار می‌دارد: <خانواده ركن طبیعی و اساسی اجتماع است و حق دارد از حمایت جامعه و دولت بهره‌مند شود.> این اعلا‌میه صراحتا دولت‌ها را مكلف به حمایت از نهاد خانواده كرده هرچند آموزه‌های دین اسلا‌م در راستای حفظ سلا‌مت جامعه و مسلمین تاكید قابل توجهی بر این مهم نموده و قانون مدنی ایران نیز در كتاب‌های هفتم، هشتم و نهم موضوعات و مطالب مربوط به خانواده، اولا‌د، نكاح، طلا‌ق و ... را طرح كرده است. ناگفته پیداست كه موضوعات مرتبط با خانواده صرفا حقوقی نبوده و قانون به تنهایی نمی‌تواند تمامی مسائل و مشكلا‌ت مربوط به خانواده را پیش‌بینی و ارائه طریق نماید. عوامل دیگر نیز در آن موثر هستند. ‌با توجه به اهمیت نقش زن در تشكیل و دوام خانواده، قانون مدنی به تبع فقه و مقررات شرعی، بیشتر چهره حمایت از زن و جلوگیری از تضییع حقوق آنان را به خود گرفته است كه نمونه بارز این حمایت (بیشتر مالی) از زن در مبحث مهر یا مهریه (فصل هفتم از باب اول در كتاب هفتم) دیده می‌شود تا جایی كه مقررات راجع به مهر، ۲۴ ماده را به خود اختصاص داده است. مهر مالی است كه در اثر ازدواج به مالكیت زن درآمده و زوج مكلف به پرداخت آن به زوجه است. علل مختلفی در تكلیف مرد به پرداخت مهر بیان شده است از جمله
۱) دادن هدیه از طرف مرد
۲) اعلا‌م تعهد مرد به تامین زندگی و احتیاجات زن
۳) تامین آتیه زن
۴) جبران كمبودهای حقوقی زن علی‌الخصوص در مورد سهم‌الا‌رث
۵) لحاظ و تعیین حقوق مالی زن. ‌
مهر كه مختص به مقررات اسلا‌م است و در حقوق غربی مانند آن دیده نمی‌شود بر سه نوع است:
۱) مهرالمسمی (تعیین‌شده بین طرفین عقد ازدواج)
۲) مهرالمثل (بر اساس وضعیت خانوادگی و صفات زن و عرف محل تعیین می‌گردد)
۳) مهرالمتعه (با توجه به وضعیت مرد از لحاظ مالی معین می‌شود.)
نوع اول آن كه در زمان انعقاد عقد نكاح و اجرای صیغه آن بین زوج و زوجه به تراضی یا توسط شخصی كه آنان انتخاب كرده‌اند، تعیین می‌گردد، موضوع این نوشتار است. ‌مهر می‌تواند عین یا منفعت یا عمل یا حقی باشد و دارای ویژگی‌های مندرج در مواد ۱۰۷۸، ۱۰۷۹، ۱۹۰، ۳۶۱ و ۲۱۵ قانون مدنی خواهد بود و با توجه به سكوت قانونگذار و رعایت اصل حاكمیت اراده موجود در ماده ۱۰ آن قانون حداقل و حداكثری برای آن مشخص نشده است. زوجه به محض وقوع عقد، مالك مهر شده (ماده ۱۰۲۸) و به عنوان دین بر ذمه زوج قرار می‌گیرد. زوجه می‌تواند از طرق قانونی (تقدیم دادخواست به دادگاه یا تقاضای صدور اجرائیه از اداره ثبت) آن را از زوج مطالبه نماید. ضمانت اجرای این حق ایجادی، اعمال حق حبس مقرره در ماده ۱۰۸۵ همان قانون <زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی كه در مقابل شوهر دارد، امتناع كند...> است. این حق یكی از نمودهای اعمال حق به وسیله خود ذیحق و برآمده از ماده ۳۷۷ قانون مدنی است. حق زن در خودداری از تمكین خاص (ماده ۱۰۸۶) تا وصول دریافت مهریه مطلق است و در صورت عدم ملا‌ئت مرد نیز به رسمیت شناخته می‌شود.
همچنین استفاده از ضمانت اجرای این حق موجب ناشزه تلقی شدن زن نخواهد بود. وصول مهریه به اراده ذیحق (زوجه) بستگی دارد و هر زمان (چه پس از اجرای صیغه نكاح یا در زمان تداوم زندگی مشترك یا در زمان طلا‌ق) كه بخواهد می‌تواند آن را مطالبه نماید. از آن رو مهریه را عندالمطالبه گویند و در سندهای نكاحیه نیز غالبا همین وضعیت تحریر می‌گردد؛ هرچند قانونگذار حال، موجل یا اقساطی بودن پرداخت مهریه را نیز پیش‌بینی كرده است. (ماده ۱۰۸۳) با توجه به تامین مخارج زندگی مشترك توسط شوهر، امروزه غالب مهریه‌ها در زمان جدایی و طلا‌ق و به قصد تحت فشار قرار دادن زوج و جلوگیری از وقوع طلا‌ق مورد مطالبه قرار می‌گیرد.

عثمان مزین

منبع : روزنامه اعتماد ملی