طب گیاهی، سنت و مدرنیته

استفاده از گیاهان برای مقاصد پزشکی به زمان‌های بسیار قدیم بازمی‌گردد. نوشته‌های به‌دست‌آمده بر روی پاپیروس نحوة استفادة گیاهان دارویی در تمدن کهن چین و مصر قدیم را نشان می‌دهد. بومیان افریقایی و امریکایی گیاهان را در برگزاری آیین مذهبی خود به‌کار می‌بردند، حال آنکه تمدن‌های پیشرفته‌تر خواص درمانی گونه‌های مختلف گیاهان را شناسایی کرده بودند. محققان دریافته‌اند که تمدن‌های مختلف دنیای کهن گیاهان مشابه را برای مقاصد درمانی یکسانی به‌کار می‌برده‌اند.
در اوایل قرن نوزدهم، روش‌های تجزیة شیمیایی مواد ابداع شدند و دانشمندان شروع به خالص‌سازی و شناخت اجزای مؤثر در گیاهان دارویی کردند. در سال‌های بعد، داروسازان ترکیبات گیاهی مورد نظر خود را تولید کردند و فرآورده‌های مختلف دارویی را از گیاهان ساختند. بدین ترتیب، طب گیاهی به‌مرور جای خود را به داروهای شیمیایی داد.
اخیراً، سازمان بهداشت جهانی(WHO) اعلام کرده است که در حدود ۸۰ درصد از مردم در سراسر دنیا ـ چهار میلیارد نفر ـ به‌نوعی از طب گیاهی در سطح اولیه بهداشتی‌ـ ‌درمانی استفاده می‌کنند. در دو دهة اخیر، در ایالات متحدة امریکا، با بالا گرفتن نارضایتی مردم از بهای داروهای تجویزشدة پزشکان، توجه آنان به درمان‌های طبیعی و در رأس آنها طب گیاهی جلب شده است. درحال‌حاضر، در کشور امریکا در حدود ۲۵ درصد از نسخه‌های تجویزشده شامل حداقل یک قلم از داروهای با منشأ گیاهی است.
همچنین در کشور آلمان در حدود ششصد تا هفتصد ترکیب دارویی گیاهی شناخته شده است و نزدیک به ۷۰ درصد پزشکان آلمانی به تجویز آنها مبادرت می‌کنند. ۷۵ درصد از مردم فرانسه، ۵۰ درصد از مردم کانادا، ۴۸ درصد از مردم استرالیا و ۴۰ درصد از مردم بلژیک نیز درحال‌حاضر از داروهای گیاهی برای درمان استفاده می‌کنند.
طب گیاهی بخش وسیعی از طب بومی و سنتی هر منطقه از دنیا را شامل می‌شود و محور اصلی هامیوپاتی (Homeopathy) و درمان‌های طبیعی (Naturopathy) است.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) در یکی از گزارش‌های خود اعلام کرده است که ۱۱۹ داروی شیمیایی مشتق‌شده از گیاهان وجود دارد. در حدود ۷۴ درصد از آنان در طب جدید با همان مقاصد درمانی تجویز می‌شوند که نیاکان ما در هزاران سال قبل به‌طور تجربی آموخته بودند. بنابراین، با وجود پیشرفت‌های فراوان طب مدرن، هنوز هم بسیاری از مردم جهان برای درمان بیماری‌های خود به داروهای گیاهی رو می‌آورند.
زندگی امروز ما با زندگی گذشتگانمان بسیار متفاوت است. گاه برای درمان بیماری‌های بسیار جزئی به پزشک متخصص مراجعه می‌کنیم و گاه خودسرانه از داروهای با قدرت اثر بالا و عوارض جانبی فراوانی استفاده می‌کنیم. برخی از اوقات، به درمان سطحی بیماری و از بین رفتن علائم ظاهری آن موقتاً بسنده می‌کنیم و با قطع زودهنگام داروها، عود مجدد آن را باعث می‌شویم. آنتی‌بیوتیک‌های کارآمد دهه‌های قبل دیگر قادر به برطرف‌ کردن عفونت‌های سادة امروز نیستند. طب مدرن بسیار پیچیده و پرهزینه است.
با گسترش فرهنگ احترام به طبیعت و گرایش مجدد مردم به روش‌های درمانی ساده و طبیعی، شرکت‌های داروسازی بزرگ دنیا تحقیقات علمی وسیعی را در زمینة طب گیاهی انجام داده‌اند. بی‌شک، هر دو شاخة طب قدیم و طب جدید ارزش فراوانی دارند و استفادة به‌موقع متخصصان و صاحب‌نظران از هر یک از آلام و رنج‌های جسمانی و روانی انسان‌ها می‌کاهد.
● داروهای گیاهی، شفابخش زنان۱
طب گیاهی داروهای گیاهی متعددی را برای درمان بسیاری از بیماری‌های زنان از جمله اختلالات قاعدگی و مشکلات ناشی از یائسگی معرفی می‌کند. در طب چینی، برهم خوردن توازن انرژی اعضای بدن به‌عنوان علت اختلالات دستگاه تناسلی زنانه مورد توجه است. آنان اختلالات قاعدگی را با داروهای تقویت‌کنندة کبد و مشکلات ناشی از یائسگی را با داروهای مؤثر بر کلیه‌ها درمان می‌کنند. در ادامه به برخی از بیماری‌های زنان که با داروهای گیاهی درمان می‌شوند، اشاره می‌کنیم.
خونریزی زیاد قاعدگی ـ گیاه پای شیر (Alchmilla Vulgaris) برای منظم کردن قاعدگی مناسب است. گیاه کیسة کشیش(Pastoris ـ Capsella Bursa) نیز از خونریزی زیاد جلوگیری می‌کند. بنابراین چای گیاه پای شیر و کیسة کشیش در درمان این عارضه به‌کار می‌رود.
سندروم پیش از قاعدگی ـ حفظ آرامش، پرهیز از مواد محرک مانند کافئین و قهوه توصیه می‌شود. مصرف جوشاندة سنبل ختایی (Angelica Sinensis) و گل صدتومانی (Paeonia Lactiflora)، برای درمان آشفتگی‌های روحی، زودرنجی، اشتهای زیاد و بی‌نظمی‌های گوارشی این زمان مفید است.
قاعدگی دردناک ـ انجام ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی در بهبود درد مؤثر است. یکی از بهترین داروهای گیاهی برای کم کردن انقباضات دردناک قاعدگی، تنطور کیالک سیاه (Viburnum Pronifolivm) است.
نازایی ـ گیاهان دارویی با افزایش سلامت عمومی در زنان، آمادگی لازم را برای شروع بارداری ایجاد می‌کنند. البته هرگز نمی‌توان آن را روشی اصلی و نهایی در درمان نازایی در نظر گرفت. مصرف چای شبدر گل‌قرمز (Trifolium Pratense) و گزنه (Urtica Dioica) دستگاه تولیدمثل زنانه را تقویت می‌کند.
یائسگی ـ گرگرفتگی، تعریق شبانه، تپش قلب، خشکی واژن، درد چشم‌ها و آشفتگی‌های روحی از جمله مشکلات دوران یائسگی است. مصرف ترکیب شاه‌پسند طبی (Verbena Officinalis) و بارهنگ برگ‌پهن (Polygonum Multiflorum) در رفع علائم یائسگی مؤثر است.
کاهش میل جنسی ـ مصرف چای تمشک (Rubus Idaeus) و اکلیل کوهی(Posmarinus Officinalis) میل جنسی را تقویت می‌کند.
عفونت‌های واژن ـ عفونت قارچی واژن شایع‌ترین این بیماری‌هاست. از علائم آن، ترشحات سفید و احساس خارش است. گل همیشه‌بهار (Calendula Officinalis) ضد قارچ است و درخت کاجی‌بوت (Melaaeuca Alternifolia) از مؤثرترین گیاهان ضد عفونی‌کنندة موجود است.
تهوع صبحگاهی دوران بارداری ـ تهوع و استفراغ در ابتدای بارداری شایع است و از هفتة سوم یا چهارم شروع می‌شود. این حالت معمولاً سه ماه به‌طول می‌انجامد و به‌ندرت ممکن است در تمام دوران بارداری همراه زن باردار باقی بماند. تنطورهای ساده‌ای مانند تنطور بابونه(Matricaria Recutita) و تنطور زنجبیل(Zingiber Officinalis) در از بین بردن این علائم مؤثر هستند.
ادم دوران بارداری ـ تورم قوزک پا و پف‌کردن صورت یا انگشتان از مشکلات شایع دوران بارداری است. نوشیدن چای‌های مدر مانند چای کاکل ذرت (Zea Mays) و گل قاصدک (Taraxacum Officinalis) باعث دفع مایعات اضافی از بدن و رفع این عوارض می‌شود.
آمادگی برای زایمان ـ از زمان‌های قدیم زنان باردار برای زایمان راحت، کاهش درد و دفع جفت از رحم از گیاهان دارویی استفاده می‌کرده‌اند. در هنگام زایمان، نوشیدن چای سنبل باتلاقی (Stachys Betonica) و گل محمدی (Rosa Galica) مفید است.
کمبود شیر در دوران شیردهی ـ استفاده از بعضی گیاهان شیر مادر را افزایش می‌دهد. استفاده از تنطور میوة گیاه فلفل بری Vitex Agnus Castus باعث افزایش جریان شیر می‌شود.
درد و خشکی نوک پستان ـ ترک‌خوردگی و خشکی نوک پستان تغذیة نوزاد با شیر مادر را مختل می‌کند. ناحیه را با کرم گل همیشه‌بهار چرب کنید.
▪ نکتة ۱: مصرف بسیاری از گیاهان دارویی در دوران بارداری ممنوع است. بخصوص در سه‌ ماهة اول بارداری هیچ‌گونه دارویی حتی گیاهی بدون مشورت پزشک متخصص نباید استفاده شود.
▪ نکتة ۲: ذکر درمان برخی از بیماری‌های شایع زنان با داروهای گیاهی در اینجا به معنای توصیه به استفادة خودسرانه از آنها نیست. مصرف هرگونه دارو در طب گیاهی نیز باید با اطلاع و تجویز پزشک متخصص انجام شود.
● طب گیاهی در ایران
سه نفری آمده‌اند برای تشکر، زنی مسن به‌ همراه شوهر و خواهرش. فشار خونش رسیده بود به بیست‌ودو، آوردنش اینجا. پیرمرد عطار با جوشانده‌اش او را نجات داد. فشارش پایین آمد. حالا حالش خوب شده. بیست ‌سال است که با داروهای گیاهی همین عطاری فشار خونش را کنترل می‌کند. می‌گوید: «زندگی‌ام را مدیون آقای دکتر هستم.» پیرمرد عطار را نشان می‌دهد.
مرد عطار چهلمین سال است که در این عطاری ـ واقع در خیابان جمهوری ـ درد مردم را درمان می‌کند. خودم را معرفی می‌کنم. با افتخار اجازه می‌دهد حرف‌هایش را هرجا که می‌خواهم چاپ کنم!
▪ روزانه چند نفر مراجعه‌کننده دارید؟
ـ دو، سه نفر بیمار در طول روز به‌سراغم می‌آیند. در حدود چهل، پنجاه نفر هم داروی خاصی را خودشان درخواست می‌کنند.
▪ اغلب بیمارانتان در چه محدودة سنی هستند؟
ـ پیر و جوان.
▪ چگونه نوع دارو را برای هرکدام از بیمارانتان تعیین می‌کنید؟
ـ براساس تشخیص خودم.
▪ به هرکدام چه مقدار دارو می‌دهید؟
ـ معمولاً دو مثقال.
▪ در مورد عوارض احتمالی مصرف داروهای گیاهی به بیمارانتان تذکر می‌دهید؟
ـ بله.
▪ عطاری را پیش چه کسی یاد گرفته‌اید؟
ـ از گذشتگان، از پیران این کار.
▪ گیاهان دارویی را از کجا می‌آورید؟
ـ بعضی از این داروها را کارخانه‌های تولید داروهای گیاهی توزیع می‌کنند. (بسته‌های دارای نشان کارخانه و دستور مصرف را جلویم می‌گذارد.) بسته‌بندی‌های جهاد دانشگاهی و تولیدات باریج خریداران زیادی دارند.
▪ و بقیه؟
ـ از شهرها و روستاهای اطراف خریداری می‌کنم.
▪ پس خودتان آنها را پرورش نمی‌دهید؟
ـ نه...
طب گیاهی در ایران سابقة دیرینه دارد. پدران ما غذاهای خود را با زعفران خام رنگین می‌کردند و با هر لقمه، سبزی تازه یا پیاز خام می‌خوردند. یکی از مورخان یونانی در کتاب شرح حال کوروش کبیر می‌نویسد که سربازان رشید کوروش غذاهای خود را همراه با سبزی بولاغ اوتی تناول می‌کردند. آنها شجاعت و سلامتی‌شان را به خوردن این سبزی نسبت می‌دادند. بولاغ اوتی نوعی شاهی است شبیه به تره تیزک. این گیاه در نزدیکی چشمه‌ها و قنات‌ها به‌صورت خودرو رشد می‌کند و فواید زیادی دارد.
در فرهنگ اسلامی کشور ما بر استفاده از گیاهان برای حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها تأکید شده است. امام صادقع فرموده است: «برای هرچیز زینتی است. زینت سفره سبزیجات است.» طب گیاهی در ایران هم‌قدمت با طب سنتی است. معتبرترین سند استقبال و استفادة پزشکان از این علم کتاب قانون بوعلی‌سیناست.
دکتر مهدی فلاح مطالعات فراوانی در زمینة طب سنتی و گیاه‌درمانی انجام داده است. دکتر فلاح دربارة تفاوت طب گیاهی و طب سنتی در کشورمان توضیح می‌دهد: «در طب گیاهی، مواد مورد استفاده منشأ گیاهی دارند ولی در طب سنتی، درمان می‌تواند هم با ترکیبات گیاهی و هم با فرآورده‌های منشأ گرفته از مواد معدنی یا حیوانی انجام گیرد. طب گیاهی و طب سنتی هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که در جای خود استفاده می‌شوند.»
هرچندکه طب گیاهی برای ما و گذشتگانمان واژة غریبه‌ای نیست، این علم هنوز به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور راهی نبرده است و همچنان سینه‌به‌سینه میان نسل‌ها منتقل می‌شود. دکتر فلاح می‌گوید: «کشور ما یکی از منابع غنی گیاهان دارویی است، ولی متأسفانه در هیچ‌کدام از دانشگاه‌های علوم پزشکی حتی یک واحد طب گیاهی به دانشجویان تدریس نمی‌شود. پزشکان جوان با داروهای گیاهی کاملاً بیگانه‌اند و در این زمینه کمتر از بیمارانشان اطلاع دارند. فلان عطار می‌داند که گیاه اسطوخودوس برای چه بیماری‌هایی مفید است ولی پزشک متخصص ما حتی اسم آن را هم نشنیده است.»
بااین‌حال براساس آماری که دفتر امور گل و گیاهان زینتی، دارویی و قارچ‌های خوراکی وزارت جهاد کشاورزی از طریق سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها جمع‌آوری کرده است، در سال ۷۹ مجموع سطح زیر کشت گیاهان دارویی ایران بالغ بر ۶۷ هزار و ۴۷۵ هکتار بوده که در حدود ۳۲ هزار و ۲۵۱ تن محصول از آنها برداشت شده است.

سارا
http://sargol.blogfa.com