اختراعات فراموش شده و مخترعین ناکام

چرا تعداد پژوهشگران و مخترعان و مبتکران کشور ما اندک و تقاضا ی جهانی برای آنها بسیار است؟
چرا بسیاری از آنها پس از کشف و شناسایی توسط آژانس های جهانی و دانشگاهها و پژوهشکده های مدرن، کشور را ترک می کنند و زمانی که اختراعات و ابتکارات خود را در آن سوی مرزها آزمایش کردند وبه مرحله تولید انبوه رساندند از بازگشت به ایران امتناع می کنند؟آیا به این خاطر نیست که اغلب آنها برای ثبت و اثبات اختراع و ابتکار خود باید هفت کفش آهنین بپوشند و با صبر ایوب و دعای یعقوب راهی جایی شوندکه به آن «اداره مالکیت صنعتی» می گویند؛ جایی که در تقاطع بزرگراه مدرس - میرداماد واقع است. اول کار البته عشق آسان می نماید. پر کردن فرم اظهارنامه و تکمیل آن و پیوست مستندات مربوط به نوآوری خود در ظاهر کار آنها باید دوهفته صبر کنند تا نوآوری شان مورد تأیید مراجع ذی ربط قرار گیرد و اگر نوآوری شان نیاز به استعلام از مراجع دیگر داشته باشد آنها باید دوهفته دیگر هم صبر کنند. اما آیا واقعاً اختراع، نوآوری و ابتکار آنها مورد توجه قرار می گیرد؟
● حرفهای یک مخترع جوان
۲۲ساله است. او که ساکن شهرستان میاندوآب است، پس از گرفتن مدرک پیش دانشگاهی در دانشگاه قبول نشده و به همین دلیل خود را بی سواد می داند چرا که هنوز نتوانسته به تحصیلات خود ادامه دهد. فرزند دوم یک خانواده ۶نفری است که در غیاب پدر که فوت کرده گوشه ای از بار زندگی را نیز به دوش می کشد، دارنده ۴مدال از سی وسومین نمایشگاه اختراعات ژنو است. تاکنون ۹اختراع را به ثبت رسانده که ۴اختراع را از میان اختراعات خود در نمایشگاه «پالکسپو» ژنو شرکت داده و در این مسابقات دومدال طلا، یک مدال نقره و یک برنز به دست آورده است.مهدی علیجانی درباره مشکلاتش می گوید: «علی رغم تمام جوایزی که گرفته ام چون رؤسای دانشگاه مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی که مطابق آن مخترعین و مبتکرین بدون طی کردن کنکور می توانند در دانشگاه تحصیل کنند، قبول ندارند و خود را مقید به آن نمی دانند و با اینکه من دارای شرایط لازم هستم و در جشنواره جوان خوارزمی نیز مقام کسب کرده ام با مراجعه به دانشگاهها جواب درستی از آنها نگرفتم. به عنوان نمونه پس از مراجعه به دانشگاه به من می گویند باید در رشته برق ادامه تحصیل بدهی، اما من به مکانیک علاقه مندم.»یکی از اختراعات او طراحی یک سیستم رینگ وتایر انعطاف پذیر برای رفع مشکل ماشین های آلمانی از جمله بنز و بی ام و است و او توانسته عیب این سیستم را رفع کند. جالب اینجاست که او طرحش را خودش به ژنو فرستاده وهزینه سفرش را هم خودش تأمین می کرده و هیچ کمکی برای شرکت او در جشنواره صورت نگرفته است.او می گوید: «در تیم ایران افرادی بودند که فرش خانه شان را برای تهیه هزینه سفر فروخته بودند و حتی من هم مقدار زیادی پول از اطرافیان خود قرض گرفتم. این در حالی بود که افراد شرکت کننده از کشور مالزی به صورت یک تیم ملی ۱۰۰نفره و با حمایت کامل دولت خود در این مسابقات حضور پیدا کرده بودند.»
● ثبت اختراع
براساس قوانین موجود کشور حق اختراع، حقی است انحصاری که در مورد یک اختراع که روشی نو برای انجام یک کار ویا راه حل فنی جدیدی برای مسأله ای می گشاید، اعطا می گردد. این امر در مورد یک محصول یا فرآورده و یا پروسه ای از یک جریان نیز صادق است. براساس این حق حفاظت ۲۰ساله ای نصیب صاحب آن می شود که او می تواند این امتیاز را بفروشد و یا اجاره دهد.
بر مبنای قانون ثبت اختراع حمایت از اختراع را برای دارنده ثبت اختراع میسر می سازد اما هستند بسیاری از مخترعین جوانی که پس از ثبت، مدعی شده اند که اختراعشان لو رفته و بدون مجوز آنها مورد استفاده کارخانجات و مراکز علمی و صنعتی قرار می گیرد.
این در حالی است که براساس قانون دارنده ثبت حق دارد تصمیم بگیرد چه کسی می تواند از اختراع ثبت شده طی دوره حمایت از اختراع استفاده نماید.در مورد اینکه چه نوع اختراعی می تواند مورد حمایت قرار بگیرد قانون می گوید: به طور کلی یک اختراع برای ثبت و مورد حمایت واقع شدن باید حائز شرایط ذیل باشد:
۱) باید استفاده علمی داشته باشد. باید عنصری از تازگی نشان دهد. به معنی خصوصیات جدیدی که در متن اصلی دانش موجود در زمینه فنی خود شناخته شده نیست. این متن اصلی دانش موجود هنر اولیه نامیده می شود.
۲) اختراع باید در مرحله ای ابداعی نشان دهد که قابل استنتاج توسط شخصی با دانش متوسط در زمینه فنی نباشد. بالاخره موضوع آن باید طبق قانون ثبت باشد. در بسیاری از کشورها نظریه های علمی، روشهای تجارتی یا روشهای درمان پزشکی (برخلاف تولیدات پزشکی) معمولاً قابل ثبت نیستند.
با این حال علی رغم مراجعه افراد بسیاری به اداره مالکیت صنعتی تعداد بسیار کم وانگشت شماری از اختراعات قابل اثبات و استفاده هستند. جالب اینجاست که در سال بیش از هزاران اختراع و نوآوری در اداره مالکیت صنعتی به ثبت می رسد که ۹۹درصد آنها فاقد اعتبار علمی هستند. در این باره «حمید اسماعیل زاده» سرپرست بخش ارتباط با صنعت مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی می گوید: افراد بسیار زیادی روزانه تقاضای ثبت اختراع دارند که واقعاً پرداختن به آمار آنها کار دشواری است. او متقاضیان ثبت اختراع را به دو دسته دانشگاهی وغیردانشگاهی تقسیم می کند و می گوید: «آنها که دانشگاهی هستند یا عضو هیأت علمی و یا دانشجوی دانشگاه و یا کارمند هستندکه ادعای اختراع جدیدی را دارند. افراد غیردانشگاهی هم به تحصیلکرده ها و فاقد تحصیلات تقسیم می شوند که البته همین افراد فاقد تحصیلات و مدعی اختراع کارها را سخت کرده اند.»او می گوید: «خود اختراعات هم به دو دسته قابل تقسیم هستند؛ یا برای کسب سود و رفاه تولید می شوند ویا غیر از این هستند. یعنی یا امکان تولید انبوه شان در بازار وجود دارد یا ندارد که اگر نداشته باشد معمولاً متقاضی هم ندارند.»جالب اینجاست که علی رغم آنکه براساس قانون پس از ۲هفته مخترعین باید در خصوص علمی بودن یا نبودن اختراعشان مطلع شوند، عملاً چنین اتفاقی نمی افتد و وقتی علت را از حمید اسماعیل زاده جویا می شوم او می گوید: «دلیل این امر وجود مشکلات فراوانی است که نبود قانون جامع و روزآمد وعدم حمایت دولت از عمده ترین عوامل اصلی این ماجراست.» شاید در مورد عدم حمایت حق با او باشد چه بیش از چند سال است که ردیف بودجه ای خاصی برای حمایت از مخترعین و مکتشفین وجود ندارد. ضمن آنکه ساختار پاسخگو و کارآمدی که بتواند کار انجام دهد نیز وجود ندارد و فقدان رویکرد اقتصادی به کارآفرینی نیز از عمده عوامل بی سرانجام بودن سرنوشت اختراعات و مخترعین در ایران است.
دراین باره حرفهای دکتر ملک افضلی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت علوم هم شنیدنی است. او درخصوص عوامل اصلی مبهم بودن سرنوشت مخترعین و مکتشفین در ایران و کشورهای جهان سوم و درحال توسعه می گوید:« در بسیاری از کشورهای درحال توسعه (از جمله ایران) پژوهش سرمایه گذاری برای توسعه تلقی نمی شود. همچنین دستمزد پژوهشگران و اعتبار شغلی پژوهش ناچیز است. پژوهشگران ناچارند برای گذراندن زندگی و ارتقای شغلی به فعالیتهای دیگر مانند تدریس، مدیریت وحتی شغل آزاد روی آورند. ضمن اینکه پژوهش به عنوان فرهنگ عمومی ترویج وحمایت نمی شود».وی می افزاید:« نتیجه پژوهش ها بی ثمر می ماند. این اتفاق ممکن است به دو دلیل باشد یکی این که موضوع پژوهش جزو اولویت های کشور نیست و دیگر این که نتیجه پژوهش در اختیار سیاستگذاران، مدیران و مجریان قرار نمی گیرد».
نکته مهم دیگر درخصوص مخترعین و اختراعات ضعف های شدید قانونی است. بطوریکه قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران مصوب ۱۳۱۰‎/۴‎/۲۱ است و آیین نامه اصلاحی اجرای قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات نیز مصوب سال ۱۳۷۷ است. برای بررسی ضعف های موجود در قوانین و مقررات مربوط به حقوق مخترعین و مالکیت فکری در ایران چندنمونه را می توان لحاظ کرد:
۱) قوانین و مقررات مربوط به اختراعات اگرچه ازغنای خوبی برخوردار است ولی دارای نواقص و ابهاماتی است. به عنوان مثال قوانین و مقررات مربوط به اختراع در زمینه های طبقه بندی، نحوه رسیدگی و ثبت ، ضمانت اجرایی کیفری و حقوقی، حق تقدم ، اختراع اشتراکی، چگونگی ثبت اختراع همزمان دارای نواقص و ابهام است.
۲) در رابطه با مدلهای اشیای مفید قوانین خاصی در ایران وجود ندارد.
۳) در رابطه با طرح های صنعتی اگرچه در کنوانسیون پاریس دولتهای عضو از جمله جمهوری اسلامی ایران مکلف شده اند تا از آن حمایت کنند ولی قانون و مقررات خاصی در رابطه با چگونگی حمایت از آن در قوانین داخلی پیش بینی نشده است.
۴) در زمینه رقابت غیرمنصفانه علی رغم اینکه اغلب کشورها در این خصوص قوانینی را وضع و به مرحله اجرا گذاشته اند در کشور ما در این باره قانون جامع و کارآمدی وجود ندارد و حمایت حقوقی و کیفری مؤثر از زیان دیده به عمل نمی آید.
● تجاری سازی
«حمید اسماعیل زاده» علاج درد مخترعین ایرانی را تجاری سازی نتایج تحقیق می داند و می گوید: «با کم شدن حمایت مالی و دولتها از تحقیقات و اختراعات به تدریج محققان و مخترعان به سمت پشتیبانی بخش صنعت و تجاری سازی ایده هایشان گرایش پیدا می کنند که این کار به شیوه های گوناگون نظیر تحقیق قراردادی ، فروش مالکیت های فکری و ایجاد سازمان های زایشی انجام می گیرد». او سطوح تجاری سازی را دولت و بنگاه ، دانشگاه و مؤسسه پژوهشگر و شرکت های سرمایه گذاری پژوهش می داند و می گوید: «در این بستر وظیفه دولت تدوین قانون جامع و مانع برای حمایت از حقوق مخترعین و مکتشفین و پژوهشگران است و بسترسازی رشد آنها و در نهایت سیاستگذاری در این زمینه. از طرف دیگر بنگاه ها، دانشگاه ها و مؤسسات می توانند ساختار واسطه ای را ایجاد نمایند که راه و چاه را به مخترعین و پژوهشگران نشان دهد».از منظر او مهمترین عامل حمایت از مخترعین و پژوهشگران نه دولت که شرکتهای سرمایه گذاری پژوهش هستند که به دلیل ضعف های فرهنگی موجود در بستر جامعه علمی و غیرعلمی در حال حاضر ضرورت تأسیس و راه اندازی چنین مؤسساتی توسط بخش خصوصی کشور احساس نشده و همین مسأله باعث مبهم ماندن سرنوشت تحقیقات و محققین و مخترعان در ایران شده است.به هر حال واقعیت موجود در زمینه اختراعات و مخترعین در ایران این است که در حال حاضر درکشورما اختراع فقط در بایگانی حافظه علمی کشور ثبت می شود و کاربرد دیگری ندارد و پس از ثبت، تنها در حد همان مدرک ثبتی باقی می ماند. زیرا اغلب افراد فعال در این حوزه ازنظر توان مالی ضعیف هستند و حمایت نمی شوند در حالی که مهمترین حمایت از یک اختراع رساندن آن به مرحله تولید است.

علیرضا رضایی

منبع : کلوب