امنیت اقتصادی زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع)

از آن جا که وضعیت مطلوب یا نامطلوب اقتصادی ریشه در شرایط و حوادث پیش از خود خواهد داشت، یقیناً وضعیت امنیت اقتصادی زمان امام علی (ع) نیز ریشه در وضعیت جامعه قبل از پذیرش حکومت از طرف آن حضرت داشته است.
جامعه ای که حدود بیست و پنج سال از تعالیم پیامبرگرامی اسلام (ص) دور افتاده بود و در این مدت اصحاب رسول مکرّم اسلام (ص) رحلت کرده یا به انزوا کشیده شده و یا غرق در دنیا شده بودند. بنابراین برای بررسی وضعیت امنیت اقتصادی دوران امیرالمؤمنین (ع) ناچاریم نگاهی اجمالی به دوران پیش از حکومت آن حضرت داشته و باشاخص های معرفی شده برای ضریب امنیت اقتصادی، به این بررسی بپردازیم تا روشن شود که وضعیت امنیت اقتصادی دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع) تا چه حد بازتاب امنیت اقتصادی دوران سه خلیفه پیش از آن حضرت بوده، و درعین حال امنیت اقتصادی دوران آن حضرت نیز مشخص گردد.
● زدودن تبعیض های اقتصادی و شکاف طبقاتی
پیامبر اسلام (ص) و نیز امام علی (ع) هم در گفتار و هم در سیره و رفتار، همواره رعایت موازین عدالت و معرفی نظام حقوقی سالم را مد نظر قرارمی دادند. امیرالمؤمنین (ع) در روز دوم حکومتشان فرمودند:
مبادا مردانی از شما فردا بگویند... پسر ابوطالب ما را از حقمان محروم ساخت. آگاه باشید هر مردی از مهاجر و انصار از اصحاب رسول خدا (ص) تصور کند به خاطر صحابی بودنش برتری دارد، بداندکه فضل درخشان، فردا نزد خداست و مزد ثوابش به عهده خداست... شما بندگان خدایید و مال خدایند، در میان شما به طور مساوات تقسیم خواهد شد و هیچ گونه برتری برای احدی بر احدی نیست وبرای متقین در نزد خدا بهترین جزا و برترین ثواب است. خداوند دنیا را اجر و ثواب متقین قرار نداده است
همچنین در روز سوم حکومت، وقتی مردم برای دریافت عطایا و مستمری خود از بیت المال مراجعه کردند، امام به کاتب خود عبدالله بن ابی رافع فرمود:
از مهاجرین آغاز کن، آنان را بخوان و سه دینار به هر یک از آنان که حاضر شد، بده؛ سپس به انصار و پس از آن هر یک از مردم که حاضرشدند از سرخ و سیاه همین گونه رفتار کن.
حضرت (ع) با گفتار و رفتار فوق در همان روزهای اوّل حکومتش، نظام حقوقی ای را که مبتنی بر عدالت و حق باشد معرفی می کند. امّا تبعیض های فراوان در دوران خلفای گذشته، حکایت از نظام حقوقی ناسالم در آن دوران دارد که به مواردی از آن اشاره می شود. حکومت خلفای پیشین، امتیازات و امکاناتی را در اختیار برخی افراد قرار داد که باعث جمع آوری ثروت و دارایی های هنگفت آنان شد. دارایی زبیر بن عوام پس از مرگ، پنجاه هزار دینار و هزار غلام و کنیز بود. عبدالرحمن بن عوف دارای یکصد اسب، هزار شتر، و ده هزار گوسفند بود و پس از مرگش ۲۶۸۸ هزار دینار به ارث گذاشت. عثمان چراگاه های اطراف مدینه را به بنی امیه اختصاص داد، فدک و صد هزار درهم از بیت المال را به مروان (داماد خود) بخشید.دارایی نقدی خود عثمان به هنگام کشته شدنش یک میلیون درهم و ۱۵ هزار دینار بود، و ارزش زمین های او در حنین و وادی القری و جاهای دیگر به صد هزار دینار می رسید و اسبان و شتران زیادی نیز به جای گذاشت.
این ثروت هنگفت در کنار فقر و بیچارگی شدید توده مردم به دست آمد.
امام علی (ع) در مورد فقر و بیچارگی دوران پیش از خود می فرماید:
به هر کجا خواهی چشم بگردان و مردم را بنگر آیا جز درویشی که ازدرویشی اش رنج می برد یا توانگری که نعمت خدا را کفران می کند یا بخیلی که در ادای حق خدا بُخل می ورزد تا بر ثروتش بیفزاید یا متمرّدی که گوشش برای اندرزها سنگین شده است، چیز دیگری خواهی دید؟
در واقع، جامعه، نظامی برخلاف آن نظام حقوقی که پیامبر اسلام (ص) معرفی کرده بود، در پیش گرفت و طبیعی است که در چنین شرایطی، وضعیت اقتصادی به مرور زمان به سوی ناامنی اقتصادی پیش رود. امام علی (ع) وارث چنین وضعیتی بود. هر چند امیرالمؤمنین (ع) جهت اصلاح وضعیت اقتصادی جامعه و رفع ناامنی اقتصادی تلاش های فراوانی نمود و بهای زیادی پرداخت، امّا عمر کوتاه حکومتش مجال کافی برای اصلاح کامل آن را به حضرت (ع) نداد.
گاهی منشأ این گونه نابسامانی های اقتصادی تبعیض های نژادی بود که اسلام به شدّت آن را محکوم می کند. وقتی قرار شد بردگانی از بیت المال آزادشوند، خلیفه دوم دستور داد که بردگان عرب را به هزینه بیت المال آزاد کنند.امّا روش علی (ع) به گونه ای بود که وقتی ام هانی خواهر امام (ع) برای گرفتن عطایش نزد ایشان آمد، آن حضرت بیست درهم به او داد. همچنین وقتی کنیزعجمی ام هانی نزد امام آمد، آن حضرت به او نیز بیست درهم داد. زمانی که ام هانی از این امر خبردار شد، خشمگین شده و با اعتراض نزد امام رفت. پاسخ امام در برابر او این بود که در قرآن، برتری عرب را بر عجم ندیده است
امام (ع) پاسخ بسیار عالی ای به ام هانی می دهد که در نتیجه آن معلوم می شود که تبعیض نژادی ـ که موجب تبعیض اقتصادی می گردد ـ به شدّت محکوم است. پس از رحلت حضرت رسول (ص) این گونه آموزه ها تا حد زیادی فراموش شده بود و ضوابط حقوقی ناسالم جای ضوابط حقوقی سالم راگرفته بود و آن چنان در تار و پود جامعه ریشه دوانده بود که حتی بسیاری از نزدیکان امام علی (ع) در مقابل اصلاح آن وضعیت از خود واکنش های منفی نشان داده و مخالفت می کردند.
● ثبات سیاسی
ثبات سیاسی، شاخص دیگری برای تعیین ضریب امنیت اقتصادی است. بعد از وفات رسول الله (ص) جنگ داخلی، حکومت نوبنیاد پیامبر (ص) رابه شدّت تهدید می کرد، امّا بعد از مدت کوتاهی، ثبات سیاسی برقرار شد، ولی علل مختلفی باعث شد که تقریباً بعد از دو دهه، جامعه اسلامی دچارحوادث سیاسی تند و شدید شود. از جمله این علل انواع تبعیض های شدیدخلیفه سوم بود که سرانجام مرکز حکومت از طرف گروه های مختلف شهر مدینه و غیر آن به محاصره در آمد و خلیفه کشته شد.
رهبری و حکومت در چنین وضعیت سیاسی ای به دست علی (ع) رسید. جامعه از نظر سیاسی به دو گروه مخالف و موافق امام (ع) تقسیم شد. زیاده خواهی های طلحه، زبیر، عبدالله بن عمر، مروان بن حکم و... آن ها را در صف مخالفین حکومت امام علی (ع) قرار داد. مخالفین، عایشه همسر رسول خدا (ص) را همراه خود کرده و با طرح مسأله خون خواهی عثمان، جنگ جمل را علیه امام علی (ع) به راه انداختند. به دنبال آن جنگ های صفین و نهروان توسط قاسطین و مارقین به شدّت اوضاع سیاسی را متشنج کرد.
علاوه بر این جنگ های عمده، آشوب های مختلفی در خراسان، مناطق مرزی، شهر انبار و برخی مناطق دیگر، ثبات سیاسی حکومت را در هم ریخت. تلاش های شبانه روزی آن حضرت در جهت استقرار و ثبات سیاسی به جهت بی وفایی های مسلمانان هم راه آن ایشان ثمربخش واقع نشد.
با توجه به مطالب فوق، وقتی با این شاخص نیز به ارزیابی امنیت اقتصادی دوران آن حضرت می پردازیم به این نتیجه می رسیم که آن حضرت وارث ناامنی اقتصادی ای شد که در دوران حکومت حضرت شدّت گرفت.
● نظام اداری سالم
فساد اداری دستگاه حکومت از زمان خلیفه دوم آغاز شد. عثمان نیزمناصب حکومتی را به خویشاوندان خود که صلاحیت لازم را نداشتند سپرد. البته عمر خطاکار را تنبیه می کرد، امّا عثمان در مقابل خطاهای خویشانش مدارا می نمود.
هر یک از والیان عثمان نیز در دایره ولایت خود مناصب شغلی را بین اطرافیان و طرفداران نالایق خود تقسیم کرده و شایستگان را از پذیرش مسؤولیت محروم می کردند.
امیرالمؤمنین (ع) هنگام خلافت با چنین تشکیلات اداری فاسدی رو به رو بود و چنین تشکیلات اداری ای یقیناً تهدید جدّی برای امنیت اقتصادی محسوب می شد. حضرت (ع) بعد از رسیدن به خلافت اعلام کردند:
سوگند به کسی که محمد (ص) را به حق فرستاده است، چون دانه که درغربال ریزند... روی هم خواهید ریخت تا صالح از فاسد جدا گردد... پس پست ترین شما بالاترین شما شود و بالاترین شما پست ترینتان.
آن گاه همه عمّال عثمان به غیر از ابوموسی اشعری را عزل و افراد دیگری را جایگزین آن ها نمود.
با تلاش های فراوان امیرالمؤمنین (ع)، کارگزاران شایسته ای همچون مالک اشتر، عبدالله بن عباس، قیس بن سعد عباده و... بر مصدر اداره امور قرار گرفتند. تعدادی از کارگزاران آن حضرت، گرچه انسان های متدین و مورد اطمینانی بودند، امّا در اداره امور از توان و قوت کافی برخوردار نبودند؛ همچون ابو ایوب انصاری و سهل بن حنیف. برخی نیز توانایی اداره امور را داشتند، امّا متأسفانه از دیانت کافی برخوردار نبودند، همانند لقمان بن عجلان، قعقاع بن شور و....
جای این پرسش هست که چرا آن حضرت (ع) در اداره امور از این گونه افراد نیز استفاده نمود؟ واقعیت های تلخ زمان علی (ع) سرّ این امر را روشن می کند. مناطق بسیاری فتح شده بود و تحت سیطره حکومت آن حضرت (ع) قرار داشت، امّا به موازات پیشرفت گستره حکومت در زمان خلفای پیشین، نه تنها اخلاق و دیانت پیشرفت نکرد، بلکه جامعه به سوی انحطاط اخلاقی و دنیاگرایی سوق پیدا کرد، لذا افراد شایسته مورد نظر آن حضرت برای اداره امور کم بودند؛ از این رو حضرت چاره ای جز به کارگیری این افراد نداشت.
از نظر شاخص نظام اداری سالم، هر چند دوران علی (ع) بهبود قابل توجهی پیدا کرد، امّا عمق گسترده فساد اداری مانع از تحقق کامل خواسته های آن حضرت شد و به همان نسبت باید بپذیریم که امور اقتصادی از امنیت دور بوده باشد.
اگر با شاخص های دیگر امنیت اقتصادی نیز به بررسی اوضاع اقتصادی زمان آن حضرت بپردازیم به وضعیت بهتری دست نخواهیم یافت، لذا این بحث را در همین جا به پایان می بریم؛ با تأکید بر این امر که اگر علی رغم تلاش های فراوان علی (ع)، اقتصاد دوران حکومت آن حضرت (ع) از ضریب امنیتی پایینی برخوردار بود، این امر ریشه عمیقی در دوران حکومت خلفای پیش از آن حضرت داشت که قریب بیست و پنج سال با دور بودن حضرت علی (ع) از تصمیم گیری های اساسی در حکومت و فاصله گرفتن جامعه آن روز از تعالیم پیامبر (ص) و قرآن کریم دچار چنان وضعیتی شده بود

سیدعلیرضاهاشمی

منبع : صنایع نیوز