هم نفسی غریب بلبل و غراب

اینك دغدغه پرداختن به نمایش ایرانی در قالب تئاتر، مهمترین تاثیرپذیری وی از بیضایی است، كه البته این ویژگی فراتر از یك تاثیرگذاری، امروزه به راهكاری برای رسیدن به گونه ای تئاتر ایرانی بدل گشته و بسیاری دیگر از كارگردانان و نویسندگان مطرح تئاتر را نیز در پدید آوردن بعضی از آثارشان متاثر ساخته است و فصل مشترك و - یا بهتر- درد مشترك این گروه از تئاتری های ما است كه سرانجام نیك آن را به انتظار نشسته ایم. در «تكیه ملت» كیانی به گونه ای مشخص تر و افزون تر از پیش با طرح موضوع «تعزیه» و «تكیه دولت» این دغدغه را مطرح می سازد تا تئاتری متاثر از مسائل تاریخ نمایش ایران را به نمایش بگذارد. «تكیه دولت» كه در سال ۱۲۴۸ هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه با گنجایش بیست هزار نفر ساخته شد، به قول بیضایی در «نمایش در ایران» عظیم ترین نمایشخانه همه اعصار تاریخ ایران بود كه در سال ۱۳۲۷ ناظران ساختمانی دولت آن را ویران ساختند تا بعدتر بانك شاهنشاهی آنجا ساخته شود.ویرانی این تكیه با شكوه كه به نوعی با ویرانی تعزیه- با بگیر و ببندهای آنچنانی رضاخانی- همزمان است، دستمایه كیانی در نگارش «تكیه ملت» است و او با تمركز بر شخصیت های دست چندم مرتبط با این دستمایه، موضوع خود را پرداخت كرده است. صحنه های مختلف طراحی شده نمایش بر دایره سرخ گون، وسط صحنه- كه یادآور سكوی گرد نیز می تواند باشد- به اجرا در می آیند و «تكیه ملت» با آشناییان اولیه و سپس آوردن خبر ویرانی تكیه و بعد با تقابل ها و كشمكش های فراوان پدید آمده پس از آن به گونه ای كلاسیك ساختارمند شده است. از مهمترین ویژگی های متن، دیالوگ های پرقدرت و شنیدنی و پرداخت شده كیانی است كه به خوبی در آنها از فرهنگ عامه و زبان عامیانه مردم در زمان وقوع داستان، آهنگین بودن كلام و شاعرانه بودن آنها، تناسب نوع گفتار هر شخصیت با خودش و بازی های كلامی چون «معاونت در ترور» را با «ترور معاونت» جابه جا كردن یا «زمونه برگشته» را با «زمونه برنمی گرده» پاسخ گفتن، استفاده شده است. از ویژگی های دیگر نمایش كه به نمایشنامه بازمی گردد، فاصله گذاری های خاص مجالس شبیه است كه در نمایش كیانی- با توجه به خاستگاه این تكنیك- تنها در صحنه های مربوط به شبیه خوانی رخ می دهد و این بهره برداری آگاهانه از تكنیك یاد شده ارتباط بسیار قوی و سنجیده ای را بین تماشاگر و نمایش برقرار می سازد. سه گروه دو نفری آدم های «تكیه ملت» را تشكیل داده اند؛ غزی و لطافت (مجلس گرم كن ها)، میرزا اغراب و تكیه باشی كهنه و بلبل میرزا و تكیه باشی نو كه در وهله های مختلف تقابلی چهار به دو را به نمایش می گذارند كه آخرین تقابل آنها در انتهای نمایش، تقابل غزی و لطافت به عنوان نماینده های ملت، در برابر همدستان جدید یعنی غراب ها و بلبل ها است. كیانی با انتخاب نام بلبل و غراب به خوبی از كمربستن ایشان برای نابودی تعزیه (به عنوان زبان گویا و برنده ملت) حتی به قیمت همنشینی سختشان حكایت می كند و هرچند میرزا غراب و بلبل میرزا نماینده دو نوع تفكر كهنه و نو هستند اما به جهت نوع نگاهشان به تعزیه و تعاملشان با این هنر مردمی هر دو را می توان در نابودی تعزیه مقصر دانست.متن «تكیه ملت» بیش از آنكه در پی قصه گویی باشد، روایتی تلخ را از شرایط نابسامان تعزیه در زمان ویرانی آن و تخریب تكیه دولت بیان می كند و شخصیت ها و ماجراهای آنها تنها بستری برای پرداختن به شرایط زمانی و موضوعی اثر را فراهم می كنند كه گاه با اشاراتی به واژه ها و مفاهیمی (چون امیركبیر و...) حتی جنبه هایی فراتر را نیز مدنظر قرار می دهند.روایت كیانی از حواشی تخریب تعزیه با شكست لطافت و غزی در بناكردن تكیه ملت كه می خواهند به جای تكیه دولت بنا كنند به پایان می رسد.طراحی صحنه و لباس (احصایی و نظمی) كاملاً مبتنی بر ویژگی های بصری تكیه و نوع لباس های زمان رویداد است و استفاده از گاری های كسب، به عنوان سكوهای حاشیه صحنه ضمن استفاده كاربردی، فضای نمایش را هرچه بیشتر مردمی كرده است.آهنگساز (نامجو) نیز از همان آغاز نمایش با نوای محزون سه تار، حضور موثر خویش را نمایان می سازد؛ حضوری كه تا به انتها با پدید آوردن قطعات مناسب همراه با نوآوری های كلامی امتداد می یابد. از لحظات جذاب و درست كارگردانی نیز می توان به صحنه های شبیه خوانی متقابل غراب و بلبل یا میزانسن قار و قور شكم لطافت كه با همراهی موسیقی بسیار دیدنی از كار درآمده و یا تیراندازی در صحنه تفتیشی كه میزانسن نوشتاری و بصری مناسبی دارد اشاره كرد.در كنار چنین لحظاتی البته صحنه طرح موضوع «میرزا نجات» و چگونگی نگارش «بدبختی مچه» با همه غنای محتوایی متاسفانه آنچنان كه باید گیرایی نمایشی نیافته است. بازی ها به مدد توانایی بازیگران و متن كیانی- كه زمینه مناسبی برای بازی آنها فراهم كرده- قابل قبول و باورپذیر است و در این میان البته ویژگی بارز صداسازی مناسب میرعلی در نقش لطافت است كه بدون مثله كردن كلمات توانسته به این مهم دست یابد. نمایش تكیه ملت با نوع نگاهی كه در آغاز نوشتار به آن اشاره شد سعی و تلاشی درخور از گروه چریكه است كه گام به گام در مسیری مشخص و آگاهانه جهت دستیابی به تئاتر ایرانی و پیامد آن آشتی این هنر با مردم می پیماید؛ مسیری كه از سوی مسئولان، مردم و البته خود اهالی تئاتر نیازمند یاری بسیار است.

كورش سلیمانی

منبع : روزنامه شرق