بیماریهای درونی شتر

● اسهال Diarrhea
عبارت از سندرمی است كه اغلب به عنوان یكی از علایم بالینی برخی از بیماریهای باكتریائی ،‌ ویروسی ، انگلی ، سوء مدیریت و استرس ،‌ و تغییر ناگهانی جیره غذائی به شمار می رود . این حالت یكی از شایع ترین اختلالات مشاهده شده در شتران باغ وحش ها و مراكز پرواربندی شتر می باشد .
تغدیه شترها بر علوفه تازه غالباً باعث اسهال می شود . این مسئله معمولا ً در مراتع بهاره و پائیزه به خاطر بالا بودن میزان آب و ارزش غذائی علوفه افزایش می یابد . شدت اسهال از مدفوع شل ،شبیه مدفوع گاو ، تا مدفوع آبكی پرتابی متغییر است .
اگر اسهال دائمی باشد ممكن است پرولاپس ركتوم نیز رخ دهد . اختلالات الكترولیتی افزایش یافته بخصوص كاهش كلسیم سرم می تواند منجر به اختلالات قلبی – گردش خونی و گاهی نارسائی قلبی شود وبه تبع آن كاهش شدید سدیم ممكن است رخ دهد . در بچه شترها اسهال مداوم می تواند روی میزان رشد اثر بگذارد . مدفوع خاكستری رنگ اغلب در بیماری های باكتریائی روده ها دیده می شود در حالی كه مدفوع سبز رنگ در اسهال علفی دیده می شود . در صورت بروز چنین حالتی باید حیوانات بیمار را از مراتع دور ساخت و از دادن غذا و علوفه سبز به آنها خودداری نموده و علوفه خشك و آب در اختیار آنان گذاشت . هم چنین جهت تامین آب از دست رفته بدن باید به آنان الكترولیت داده شود . آنتی بیوتیكهای وسیع الطیف و آنتی اسپاسمودیك ها در موارد مخصوصی مفید است . مدت قابل ملاحظه ای برای درمان اسهال لازم است و كنترل بیوشیمی خون و هماتولوژی توصیه می گردد .
● میوپاتی تغذیه ای
یا بیماری ماهیچه های سفید ، یك بیماری تغذیه ای است كه در اثر كمبود ویتامین E در جیره غذایی اتفاق می افتد .میوپاتی تغذیه ای در شترانی كه به طور متمركز پرورش داده می شوند گزارش داده شده است . اما در محیط های طبیعی گزارش نشده است.
به نظر می رسد در حالت محصور ، تغذیه شتران مادر با علوفه خشك و مواد متراكم نظیر غلات ، بدون تجیز مكمل ویتامین E می تواند منجر به مسائلی در بچه شترها شود . زیرا كه شیر این شتران ماده دچار كمبود ویتامین E خواهد شد . با لاخص كه چربی شیر نیز در جذب ویتامین E دخالت دارد .
باید توجه داشت كه شتران باید در هر كیلوگرم جیره غذایی ۱۴۰ واحد ویتامین E دریافت كنند . و به خصوص این امر زمانی اهمیت می یابد كه شتران دارای بچه بوده و به شیر دهی بچه های خود مشغول باشند
● نفخ شكم
نفخ شكم یكی از بیماری های شایع در بین شتران است كه علت اصلی آن پرخوری است . در چنین حالتی شكمبه شتر از مواد غذایی انباشته می شود واین امر به علت مصرف بیش از حد علوفه خشك ویا علوفه تازه روی می دهد . از علایم بیماری می توان ناآرامی شتر ، نفخ وباد كردن پهلوی چپ را نام برد وچنان چه این عارضه به صورت فوق حاد تظاهر نماید ، می تواند باعث تلف شدن دام شود . معمولاً در چنین حالتی بهتر است كه سریعاً از دامپزشك كمك گرفته شود تا دام از مرگ حتمی رهایی یابد . درمان چنین حالتی معمولاً با استفاده از ابزار « تروكار » صورت می گیرد وپس از خروج گاز انباشته شده در شكمبه باید اقدام به تجویز داروهای مسهل نمود . مجدداً تاكید می گردد كه درمان باید توسط دامپزشك ورزیده صورت گیرد ، زیرا كه ممكن است كه عدم دقت در تخلیه گاز شكمبه منجر به تلف شدن دام گردد
● بیماری انحراف گردن Wryneck disease
عبارتست از بیماری كه باعث انحراف سرو و گردن شتر به یك سوی بدن شده و به همان حالت تا مدت ها باقی می ماند و باعث می گردد كه شتر نتواند غذا بخورد و یا حتی آب بیاشامد . این بیماری چنانچه به درازا بكشد باعث تلف شدن دام بیمار می گردد . علت بیماری تا كنون ناشناخته باقی مانده است و برخی معتقدند كه علت آن مسمومیت است و برخی دیگر كمبود ویتامین B را عامل آن می دانند وبرخی دیگر نیز در معرض باد سرد قرار گرفتن را عامل مسبب این عارضه می دانند .
علایم بالینی بیماری شامل انحراف كامل گردن به سوی عقب تا نیمه بدن (مثل حالت تب شیر در گاو ماده شیرده ) همراه با خشك شدن عضلات گردن ،‌ سختی تدریجی غذا خوردن به طوری كه پس از روز سوم حیوان به طور كامل از خوردن و نوشیدن امتناع می كند ودرد شدید در هنگام لمس ناحیه گردن است .
علل ایجاد كننده این بیماری گوناگون بوده و بعضی از آنها عبارتند از : باران های شدید ،‌ عبور از رودخانه ،‌ نوشیدن بلادرنگ آب سرد در فصول گرما بعد از راهپیمائی های طولانی یا كارهای سخت ،‌برداشتن زین شتر بعد از راهپیمائی یا كار سخت قبل از این كه عرق بدن شتر خشك شود ، اختلاف فاحش بین دمای شب و روز در كویرهای شنی و بیابانهای سرد .
شتر بیمار به علت سفت شدن عضلات گردن ، كمر و پاها و غالباً بعلت خمیدگی یك و یا هر دو پای عقب خیلی سفت راه می رود ( را ست راست راه می رود ) عضلات گردن به طرز ویژه ای منقبض می شوند به طوری كه باعث تكان خوردن ناخودآگاه سر دام خواهد شد . شتر مبتلا به زمین نشسته یا در هنگام برخاستن بر روی زمین می افتد و یا قادر به بلند شدن نبوده و عضلات پای عقب حدود دوساعت بعد از افتادن به زمین قدرت خود را از دست خواهند داد ، سپس یك طرف گردن بطور خاصی به علت فلجی عضلات متورم خواهد شد . گردن به خودی خود نمی تواند راست شود مگر اینكه به یك طرف فشار داده شود .
با پیشرفت بیماری تمام قدرت گردن از بین رفته و شتر بیمار باسر خم شده به یك طرف، خود روی زمین می نشیند و یادر حال فلج كامل عضلات بدن بر روی زمین دراز می كشد . در صورت فلج شدن عضلات چهره ای آرواره پایئنی بازمانده و لب پائینی شل شده است و در همین حال بزاق از دهان ترشح خواهد كرد . بعضی اوقات تمام علامات دیگر بیماری یك ساعت بعد از ظهور اولین علامت بیماری بوقوع می پیوندد ، فلج گردن عارضه دائمی نیست و شترهائی كه معالجه می شوند گردن آنها نیز كاملا بهبود خواهد یافت .
شتر مبتلا آگاهی و حواس خود را از دست نخواهد داد . ولی شدیدا ً حساس خواهد شد . در تعداد اندكی از شترهای بیمار كوری و در تعداد زیادی یبوست دیده می شود . در هنگام شروع بیماری دمای بدن به میزان یك درجه فارنهایت افزایش خواهد یافت . ولی به تدریج دما كاهش یافته و به حد طبیعی خواهد رسید . نفخ حاصل از خوابیدن شتر بر روی زمین و خفگی حاصل از پیچش گردن به یك طرف باعث وخامت وضع بیمار شده وممكن است كه سریعاً به مرگ منتهی شود .
در تمامی مواردی كه به مرگ منجر می شود معمولا ًمرگ در عرض ۴۸-۳۶ ساعت اتفاق خواهد اقتاد و درصد مرگ و میر ۲۵% خواهد بود .
برای راست كردن ،‌گردن شتر بایستی گوش های شتر مبتلا را گرفته و سر آن را طوری جلو بیاوریم كه گردن راست شود، سپس برای مدت ۱۰-۱۵ دقیقه گردن شتر را به همین حالت نگه می داریم زیرا این عمل شتر را قادر خواهد ساخت گردن خود را كنترل كرده و تجدید قوا نماید و این امر باعث می شود كه شتر در پیچش گردن دچار خفگی نشود ضمنا می توان با استفاده از پارچه پشمی گردن را باند پیچی نموده و در صورتی كه شتر بر روی زمین خوابیده باشد ،‌ هر ساعت او را از طرفی به طرف دیگر چرخاند تا از ایجاد نفخ شكمبه در دام جلوگیری شود . در صورتی كه شتر در حالت نشسته روی زمین قرار گرفته باشد بهتر است كه با گذاشتن گونی كاه یا پوشال طوری بدن و گردن او را تقویت كنید كه نه گردن به عقب منحرف شود و نه شتر روی زمین به یك طرف بیفتد . هم چنین باید روزی دوبار به شتر آب وغذا داده و هر صبح و عصر ۲۵ گرم كربنات آمونیم به صورت خوراكی و ۳۰ میلی گرم سولفات استركنین به صورت زیر جلدی تجویز نمود.
با مدیریت صحیح می توان تمام عواملی را كه باعث ایجاد این عارضه می شوند كنترل نمود
● بلعیدن اجسام خارجی
وجود اجسام فلزی مثل سیم و میخ و سوزن و غیره و اجسام غیر فلزی مثل شن و سنگریزه و استخوان وغیره ، در شكمبه و نگاری و عوارض احتمالی حاصله از این گونه اجسام مانند انباشتگی شكمبه ( Impaction ) و نفخ شكمبه Rumen tympan چسبندگی شكمبه به جدار شكم و چسبندگی نگاری به دیواره شكم و حجاب حاجز ،‌ پریتونیت ، تورم پرده خارجی قلب در اثر ضربه حاصله از اجسام خارجی در شتر نیز مانند دیگر نشخوار كنندگان از اهمیت خاصی بر خوردار است .بدیهی است كه حیوان از خوردن هر نوع جسم خارجی كه به نحوی در غذای روزانه او وارد شود روی گردان نبوده و تا به حال انواع و اقسام اجسام خارجی به اشكال و صور مختلف وبه اندازه های متفاوت از معده این حیوان خارج شده است .
احتمال بروز بیماری تورم ضربه ای نگاری و برون شامه قلب را در مقایسه با گاو ، در شتر بسیار كم بوده و علت آن را دلایل زیر می تواند باشد .
۱) ضخامت جدار نگاری :
ضخامت فوق العاده جدار این عضو كه در مقایسه با گاو در حدود سه برابر می باشد در حقیقت سد محكمی بوده كه نفوذ اجسام فلزی را دچار اشكال می سازد .
۲) اندازه نگاری :
وسعت زیاد حفرات نگاری عامل موثر دیگری در این مورد می باشد ، بدین ترتیب كه وقتی جسم خارجی در این عضو جایگزین شد فضای بیشتری كه در اختیار دارد كمتر تحت تاثیر حركات این عضو و فشار اعضاء مجاور قرار گرفته و در نتیجه احتمال نفوذ آن نقصان می یابد . بنابراین دلیل با لا بودن درصد اجسام فلزی متنفذه در نگاری با مقایسه در شكمبه را می توان به این ترتیب تفسیر نمود كه چون اندازه نگاری در این حیوان در مقایسه با شكمبه كوچك بوده و محفظه تنگی را تشكیل می دهد و از طرفی دارای حركات بیشتری می باشد لذا احتمال نفوذ اجسام فلزی توك تیز در چین های نگاری بیشتر از شكمبه است .
۳) ساختمان داخل نگاری :
تعدا زیاد حجرات ، وسعت و عمق آنها در نگاری شتر در فقدان بروز این بیماری موثر بوده است بدین ترتیب كه وقتی جسم خارجی در یكی از حجرات قرار گرفت بلافاصله با ذرات شن و ماسه وخاك كه در عمق هر حجره وجود دارد مخلوط شده و بعد از مدتی در بین توده ای از این مواد و محتویات دستگاه گوارش قرار می گیرد . قرار گرفتن اجسام فلزی در میان این مواد به احتمال زیاد آنها را از هر نوع حركتی باز می دارد بنحوی كه نه قادر به نفوذ بوده و نه توانائی برگشت مجدد به داخل نگاری را دارند .
۴) ضخامت جدار شكمبه :
از آن جائی كه جدار شكمبه در این حیوان در مقایسه با گاو ،‌دارای ضخامت كمتری است لذا احتمال نفوذ اجسام فلزی نوك تیز از داخل این عضو به اعضای مجاورش بیش از نگاری است .
۵) نحوه خوابانیدن حیوان :
عامل موثری كه ممكن است در تقلیل بروز این بیماری وجود داشته باشد نحوه خوابانیدن و آرمیدن حیوان است . بدین معنی كه این حیوان همیشه برای خوابیدن روش كاملاٌ مستقیمی را انتخاب نموده و كمتر نظیر نشخوار كنندگان دیگر مانند :گاو از این پهلو به آن پهلو می شود در نتیجه فشار اندام ها بر روی یكدیگر و نفوذ اجسام فلزی كاهش پیدا می كند .
● تورم ضربه ای نگاری Traumatic reticulitis
تورم ضربه ای نگاری عبارت از نوعی بیماری است كه در اثر بلعیدن اجسام خارجی نوك تیز و فرو رفتن این اجسام خارجی در جدار و دیواره نگاری اتفاق می افتد . این بیماری در گاوها و گاومیش ها به وفور مشاهده می شود و شتران نیز به آن مبتلا می شوند اما میزان آن در شترها به مراتب از گاوها كمتر است. شتران در هر سنی به این بیماری مبتلا می شوند و بیماری بیشتر در سنین ۲-۶ سالگی اتفاق می افتد .
▪ علل تولید :
علت اساسی وقوع بیماری ،‌بلعیدن اجسام خارجی توسط حیوان و عبور این اجسام از شكمبه به نگاری و استقرار آنها در نگاری میباشد . اجسام خارجی مذكور معمولا ًعبارتند از : میخ ،‌ سوزن ،‌ قطعه سیم ، تكه های فلزی نوك تیز ،تكه های چوب و استخوان نوك تیز می باشد . عوامل مساعد وقوع بیماری نیز عبارتند از : ‌فشارهای وارده بر نگاری در اثر نفخ شكمبه ،‌ امتلاء حاد شكمبه ، فشارهای اواخر زایمان و یا در حین زایمان می باشد . كه در این حالت انقباظ عضلات شكم و حركات نگاری باعث فرو رفتن اجسام خارجی به جداره نگاری شده و این اجسام از این طریق ممكن است به اعضای دیگر بدن نیز نفوذ كنند . ملاحظه شده است كه اجسام خارجی در شترها ، در مقایسه بین نگاری و شكمبه ،‌ دیواره شكمبه را راحت تر سوراخ می كنند كه علت آن اختلاف شدید بین صفات تشریحی و و ضعیت اناتومیكی این دو دیواره است .
▪ علایم بالینی :
علایم بالینی تورم ضربه ای نگاری در شتر معمولا به شكل نفخ شكمبه ظاهر می شود ،‌ زمان لازم برای بروز علایم بیماری متغیر بوده و از ۱۰ روز تا چند ماه به طول می انجامد . باید متذكر شد كه كثرت تعداد اجسام خارجی در ظهور علایم بیماری تأثیر زیادی ندارد . اجسام فلزی دو سر تیز مستقیم و مقاوم با طول متوسط زودتر از اجسام فلزی نرم و كج و یك سر تیز موجب تظاهر عوارض بیماری می شوند . افسردگی ،‌ كاهش وزن و اشتها ،‌ تقلیل حركات شكمبه و افزایش تعداد حركات تنفس و قلب و بالا رفتن دمای بدن از آثار بالینی مشخص و اولیه بیماری تورم ضربه ای نگاری می باشد .
● هماتوری Heamaturia
هماتوری در حقیقت سندرمی است كه همراه با بیماری های عفونی ویا تورم مجرای ادرار مشاهده می شود . این حالت در شتران نادر است وبرای درمان آن باید نخست عامل اصلی بیماری را درمان كرد . هماتوری در بچه شترهای نوزاد را می توان با تجویز ویتامین K وكلسیم درمان كرد .
● تورم شیردان Abomasitis
این عارضه معمولاً در هنگام آلودگی به كرم های همونكوس ویا مسمومیت با گیاهان سمی ویا خوردن مواد شیمیایی تحریك كننده مانند ارسنیك ویا خوردن برگ های گیاه دفلی Oleander روی می دهد . تورم شیردان با علایمی نظیر بی اشتهایی ، دندان قروچه ، اسهال وضعف عمومی همراه خواهد بود . در كالبد گشایی دام های تلف شده ، شاهد تورم اپی تلیوم شیردان وضخامت آن وتخریب لایه مخاطی آن خواهیم بود . در برخی موارد ودر صورت آلودگی انگلی ،می توان كرم های ریز همونكوس را در داخل شیردان مشاهده كرد . برای درمان این عارضه باید ابتدا عامل بیماریزا را برطرف نموده وبه تجویز داروهای مقوی پرداخت .
● كوری Blindness
كوری یكی از عوارض شایع در برخی از گله های شتر است . علت این بیماری می تواند فلج عصب بینایی باشد . البته علت فلج عصب مذكور ناشناخته است وبرخی از موارد این نوع بیماری با تجویز ویتامین B۱ ویا نوكس ومیكا Nux vomica درمان می شود . برخی نیز پیشنهاد می كنند كه پشت گوش شتر را داغ سوزنی نمایند تا این كار وباعث تحریك عصب مذكور گردد . اما در خصوص شب كوری باید گفت كه این عارضه نیز با تجویز ویتامین A قابل درمان است .معمولاً عوارض فوق الذكر در هنگام خشكسالی ، قحطی وكمبود شدید علوفه سبز روی می دهد . زخم قرنیه Corneal opacity نیز یكی از عوارض شایع در بین شترانی است كه به بیماری سورا ( تریپانوزومیاز ) مبتلا می شوند ، گاهی اوقات این عارضه در اثر ضربه های وارده به سر دام ، فرورفتن تیغ وخار درچشم ویا آلودگی مزمن به كرم تیلازیا Thelazia lessei روی می دهد .
علت بروز این عارضه اگر بیماری سورا باشد ، باید اقدام به درمان این بیماری كرد . به هر حال پاشیدن كمی از گرد داروهای سولفانامیدی در چشم می تواند برخی از عفونت های حاصله را درمان كند . در تورم حاد قرنیه چشم بهتر است كه شتر بیمار در معرض تابش شدید آفتاب قرار نگیرد وچشم با محلول رقیق سلفات مس ویا اسید بوریك شستشو داده شود وپس از آن داروی هیدروكورتیزون Hyrocortisone وپنی سیلین تجویز گردد . در صورت آلودگی به انگل های چشمی بهتر است كه با پارچه ای تمیز اقدام به خارج نمودن انگل از چشم شترهای بیمار نمود
● كولیك « دل درد شدید » Colic
كولیك معمولاً در شترهایی دیده می شود كه مقادیر زیادی دانه كپك زده ویا گندیده مصرف كرده باشند ، هم چنین این حالت در بچه شترهایی كه پس از شیر گیری مقادیری زیادی غذا را در یك وعده مصرف می كنند دیده شده است . در مواردی دیگر تغذیه بر مراتعی كه در كنار شن زار واقع شده وشتر همراه علوفه مقادیری شن تناول كند نیز علت بروز بیماری ذكر شده است . گاهی اوقات دل درد به صورت روزانه وچندین بار در روز اتفاق می افتد وممكن است كه این حالت برای سه تا چهار ماه ادامه یابد . در این عارضه پوست دچار خراش وزخم شده و در ناحیه دنده هفتم ویا مفصل خرگوشی زخم هایی پدید می آید كه علت بروز این زخم ها فشار دادن آن ناحیه بر روی زمین است .
عارضه دل درد با دردهای شدید ناحیه شكمی همراه است كه در چنین حالتی شتر بر روی زمین دراز می كشد و اندام های حركتی خود را به داخل می كشاند وگاهی نیز از شدت درد به خود می پیچد و بر روی زمین غلت می زند ویا این كه اقدام به لگد پراكنی می كند . در چنین حالتی نبض وسرعت تنفس دام افزایش می یابد ودام فریاد وناله سر می دهد ودمای بدن در چنین حالتی طبیعی بوده ویا از حالت طبیعی نیز پایین تر خواهد بود .
گاهی اوقات نیز دل درد همراه با استفراغ است كه چنین حالتی معمولاً در جابجائی شیردان مشاهده می گردد در بعضی اوقات علت درد مربوط به دستگاه گوارش نیست كه در چنین حالتی به آن دل درد كاذب می گویند ومعمولاً چنین دردی همراه با پریتونیتPeritonitis وتب می باشد وبرای درمان دام بیمار ، باید در مرحله نخست علت دل درد را پیدا نموده و آن را بر اساس علت بیماری درمان نمود . درمان دل درد حقیقی با خوراندن یك كیلوگرم سلفات منیزیم همراه با مقدار كافی آب صورت می گیرد وباید نصف این دز دارویی را در روزهای بعد وبه مدت چندین روز دیگر تجویز نمود . هم چنین باید برای تخفیف شدت درد از داروهای مسكن وآرامش بخش نیز استفاده كرد.

نویسنده: دكتر احسان مقدس

منبع : اردلان آنلاین