لزوم توجه و حفظ اصالت سازه‌های کهن آبی

شاهکارهای تاریخی ملل بازگوکننده کوشش گذشتگان بوده و در زندگی امروزی شاهد زنده و گویای سنن باستانی هستند. این شاهکارها به ما نشان می‌دهند که چگونه هر نسلی طریقه ویژه و زیباشناسی خاص خود را داشته و به‌مثابه انگیزه‌هائی برای خلاقیت آزاد، به مجموعه منابع فنی ویژه دوره خود توجه کرده است.
ماده ۷۰ منشور آتن در مورد ترمیم و حفاظت آثار باستانی چنین می‌گوید:
”با به کار بردن فن جدید، به آرمانی که امروزه پشت سر گذاشته شده، به چیزی جز ادعائی که خالی از هرگونه زندگی و تحرک است نمی‌توان رسید. با مخلوط کردن بدل با اصل و سعی در مسیر داشتن احساس خلوط سبک، به چیزی جز یک بازسازی تصنعی در راه بی‌ارزش کردن همان شواهد اصل که دفاع و حفاظتشان مورد نظر است، نمی‌توان دست یافت.“
سد فریمان، حکایت دیرپائی، انتخاب بهترین ساختگاه، طراحی موزون، و کاربرد مصالحی را دارد که از سیصد سال قبل تا کنون هم‌چنان محکم و پایدار باقی مانده است. تعبیه پوشش نانراوا در بستر دریاچه و استفاده از فشار استاتیکی آب مخزن در شستشوی رسوبات مقابل دریچه خروج آب، به کار بردن نوعی رزین در لابه‌لای جسم سد که به اعتباری نقش میله‌گرد را در معماری امروزی ایفا می‌نماید، انتخاب خردمندانه ساختگاه، به این سد، خود ترکیبی از یک موزه داده است. موزه‌ای که در بردارنده ارزش‌های معماری سرزمینی است که آب در آن نقش کلیدی داشته و هزاران سد، آب‌بند و قنات، گویای اندیشه والا و پایمردی نیاکان آن است.
● تاریخچه و مشخصات سد فریمان
تاریخ احداث سد فریمان به بیش از سه قرن پیش (دوره صفویه) باز می‌گردد. در دوره صفویه ابتدا این سد به ارتفاع ۲ متر ساخته شده و سپس ساختمان آن مورد بازسازی و تجدید نظر قرار گرفته است. با بررسی ستون هرمی پایاب، چنین استنباط می‌شود که سد یک مورد بازسازی و افزایش ارتفاع قرار گرفته و آخرین بار این سد در ۷۰ سال پیش تعمیر و تا ارتفاع فعلی افزایش یافته و نسبت به نصب دریچه‌ها و تجهیزات هیدورمکانیکی مربوطه نیز اقدام شده است. با توجه به اطلاعات حفاری‌های اکتشافی، سد فریمان از نوع وزنی بوده و از دو نوع مصالح متفاوت ساخته شده است. بخش قدیمی سد، از جنس سنگ و ساروج بوده و در ساخت بخش بالائی و جدیدتر آن از مصالح معمولی بنائی شامل قلوه سنگ، ماسه و رس استفاده شده است. سد هم‌چنین دارای نمای آجری است و تاج آن با بلوک‌های ماسه سنگی سنگ‌فرش شده است. طول تاج سد در حدود ۱۰۰ متر و تراز تاج آن برابر ۲۸/۶۷ متر در لبه پائین‌دست و ۷۵/۶۷ متر در لبه بالادست می‌باشد.
عرض تاج سد در قسمت مبانی برابر ۱۱ تا ۵/۱۲ متر، در جناح چپ ۷۵/۸ متر و در جناح راست ۸ متر است. مصالح به کار رفته در سد، دارای ترکیب خاصی از آهک، خاکستر، ماسه و خرده سنگ می‌باشد و بدنه سد در بالادست و پائین‌دست دارای یک پوشش به این شرح است:
۱) حجم مفید فعلی کمتر از یک میلیون متر مکعب
۲) طول مخازن حدود ۲ کیلومتر
۳) ارتفاع سد از پی (سنگ کف) حدود ۲۵ متر
۴) طول تاج حدود ۱۰۳ متر
۵) عرض تاج ۳/۹ متر
۶) عرض سد در پی ۳/۲۷
۷) رفوم تاج ۷۵/۶۷
۸) رفوم نرمال مخزن ۶۷
۹) نوع سرریز سرریز جانبی
با افزایش ارتفاع آن جهت بهره‌برداری هر چه بیشتر مشخصات ذکر شده در فوق به این شرح خواهد بود:
▪ الف)
۱) ارتفاع سد از پی (سنگ کف) ۳۰ متر
۲) طول تاج حدود ۱۴۰ متر
۳) عرض تاج ۵/۴ متر
۴) رفوم نهائی تاج ۷۴ متر
۵) رفوم نرمال مخزن ۷۲ متر
۶) حداکثر ظرفیت تخلیه کننده تحتانی ۱۷ متر مکعب در ثانیه
۷) حداکثر زمان تخلیه مخزن کمتر از ۳ الی ۴ روز
▪ ب)
۱)حجم کل مخزن حدود ۵/۲ میلیون متر مکعب
۲) طول مخزن ۳ کیلومتر
۳) رفوم بستر رودخانه در محل سد ۴۸ متر
۴) حداقل رفوم ثابت بهره‌برداری ۵۰/۵۰ متر
به منظور آب‌بندی سد، پوششی از بتن مسلح در رویه بالادست سد نصب گردیده، به ویژه استفاده از میله‌های مهاری در اتصال سازه بتنی جدید با ناسازه مصالح بنائی کهن، ضمن خدشه‌دار ساختن ارزش‌های اصیل معماری این سازه کهن، بدان چنان هویتی داده است که به استناد مفاد ۵ و ۹ و ۱۲ قطعنامه ونیز که ذیلاً ذکر خواهد شد دیگر نمادی گران‌قدر که می‌توانست مورد احترام قرار داشته و بدون دخل و تصرف به آیندگان منتقل گردد نمی‌باشد.
● قطعنامه ونیز در مورد مرمت میراث فرهنگی
▪ ماده ۵:
مسئله حفظ بناهای تاریخی به خاطر استفاده‌ای که آن بناها می‌تواند به جامعه برسانند آسان می‌گردد. این‌چنین هدفی بسیار نافع است اما نباید قیافه اصلی بنا و طرز کارکرد آن بر هم زند لذا چنان‌چه تحولات زندگی و تغییر نحوه استفاده دخالت‌هائی را در دنیا ایجاد می‌کند این دخالت‌ها باید در چارچوب شرایط بالا انجام گیرد.
▪ ماده ۹:
مرمت شیوه‌است که باید شخصیت فوق‌العاده‌ای را دارا باشد و هدف آن کشف و نگهداری ارزش‌های تاریخی و شکلی بنای باستانی بوده و این عمل بر مبنای احترام بر اساس کیفیت قدیمی بنا و بر مستندات اصیل آن استوار می‌باشد عمل مرمت می‌بایست هنگامی که فرضیه‌ها و احتمالات در وجود اجزا آن آغاز می‌گردد متوقف شود همیشه قبل از آغاز عملیات مرمت باید مطالعات تاریخی و تحقیقات باستان‌شناسی در مورد بنای مورد نظر انجام گیرد.
▪ ماده ۱۲:
اجزائی که به منظور جایگزین نمودن قسمت‌های از بین رفته به کار می‌روند باید در نهایت هماهنگی با بنا باشد و از طرف دیگر طوری اجرا شده باید که بتوان مجموع آنها را از قسمت‌های اصلی تشخیص داد و در عین حال به بنا حالت تصنعی ندهد خواه به حالت و شکل هنری و خواه به جنبه‌های تاریخی آن.
● نتیجه‌گیری
جدول مقایسه‌ای تغییرات حاصله در حالت قبل و بعد از اعمال تغییرات در سازه سد قدیمی که هیچ یک از مفاد و مقررات فوق در آنها رعایت نشده است را نشان می‌دهد.

مهندس بیژن فرهنگی

منبع : مجله مهر آب