اندوکرینولوژی (فیزیولوژی غدد داخلی)

بدن موجودات زنده از میلیونها سلول زنده تشکیل شده است که در مواجهه با تغییرات داخلی و تحریکات خارجی میبایست هماهنگی بین آنها حفظ گردد. این وظیفه بر عهده دستگاه عصبی و غدد مترشحه داخلی است که در قسمت های پیشین عملکرد دستگاه عصبی مورد بررسی قرار گرفت.
غدد مترشحه داخلی از طریق آزاد کردن موادی بنام هورمون به داخل خون ، بر روی فعالیت سلول های معینی اثر می گذارند که به این سلول ها ، سلول های هدف Target Cells گویند . در واقع سلو لهای هدف دارای گیرنده های اختصاصی هورمونی یا Receptors هستند.
ـ اثرات غدد مترشحه داخلی بطور عمده در ۵ مورد زیر مشخص می شود:
۱) محافظت و نگهداری بدن در مقابل لسترس ها و سایر آسیب ها
۲) رشد و نمو بدن
۳) تولید مثل
۴) تعادل یون ها در بدن
۵) متابولیسم و تولید انرژی
غدد مترشحه داخلی شامل هیپوتالاموس ، هیپوفیز ،تیروئید ، غدد فوق کلیه( آدرنال) ، لوزالمعده( پانکراس) ، پاراتیروئید ، گنادها ( بیضه ها و تخمدان ها ) هستند.
● هورمون(Hormon)
لغت هورمون از زبان یونانی گرفته شده است و به معنای ? من تحریک می کنم ? می باشد. بطور کلی می توان گفت که هورمون ماده شیمیایی است که :
▪ توسط سلول های خاصی مستقیما بداخل خون ترشح می شود.
▪ ترشح آن توسط محرک خاصی انجام می شود.
▪ میزان ترشح آن به قدرت تحریکی محرک بستگی دارد.
▪ با غلظت های بسیار کم در خون ترشح می شود.
▪ بر روی سلول های هدف اثر می کند. و فعالیت آنها را تنظیم می کند.
هورمون ها از لحاظ ساختمان شیمیایی به سه گروه استروئید ها ، پلی پپتید ها و مشتقات اسید امینه تقسیم می شوند:
۱) هورمون های استروئیدی:
از کلسترول مشتق می شوند.و در سلول های ترشح کننده هورمون هیچ گرانول ( دانه ) ذخیره ای موجود نیست و لذا هورمون پس از ساخته شدن به داخل خون ترشح می شود. باین ترتیب برای آنکه غلظت هورمون و اثر آن ثابت باشد میبایست بطور دائمی ساخته شود.هورمون های غدد جنسی مرد و زن و هورمون های قسمت قشری غده آدرنال از این گروه هستند.
۲) هورمون های پلی پپتیدی:
از جنس پروتئین هستند و شکل اولیه هورمون معمولا غیر فعال است و پیش هورمون pro_hormon نام دارد که تا حدودی بصورت گرانول های ذخیره ای در سلول های ترشحی ذخیره می شوند. که در زمان ترشح بداخل خون فعال می شوند. مانند انسولین ویا هورمون های هیپوفیزی.
۳) این هورمون ها از یک اسید امینه مشتق می شوند.و همراه یک پروتئین داخل سلول های ترشحی ذخیره می شوند و به میزان نیاز بدن در خون ترشح می شوند. بعنوان مثال هورمون های تیروئیدی و هورمون های قسمت مرکزی غده آدرنال از اسید امینه تیروزین مشتق می شوند. سروتونین و ملاتونین نیز از اسید امینه ال- تریپتوفان مشتق می شوند.
● هیپوتالاموس
موادی که توسط هیپوتالاموس ترشح می شوند یا سبب سنتز و آزاد شدن هورمون های هیپوفیزی می شوند که به آنها فاکتورهای آزاد کننده( Releasing factor=R.F) گویند و یا در ترشح هورمون های هیپوفیزی وقفه ایجاد می کنند که به آنها فاکتور های مهار کننده( Inhibitory factor=I.F) گویند.
این فاکتور ها یا هورمون ها عبارتند از :
▪ فاکتور آزاد کننده سوماتوتروپین(SRF): موجب افزایش ترشح هورمون رشد ( سوماتوتروپین) از هیپوفیز می گردد.
▪ فاکتور مهار کننده سوماتوتروپین(SIF ):
موجب کاهش ترشح هورمون رشد می گردد.
▪ فاکتور آزاد کننده هورمون تیروتروپین( TRF):
سبب افزایش ترشح هورمون تیروتروپین ( هورمون محرک تیروئید) در غده هیپوفیز می شود.
▪ فاکتور آزاد کننده کورتیکوتروپین( CRF):
سبب افزایش ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین ( هورمون محرک بخش قشری غده آدرنال) در هیپوفیز می گردد.
▪ فاکتور آزاد کننده پرولاکتین( PRF):
ترشح پرولاکتین را افزایش می دهد.
▪ فاکتور مهار کننده پرولاکتین(PIF ):
ترشح پرولاکتین را کاهش می دهد.
▪ هورمون آزاد کننده گنادوتروپین(GRF ):
ترشح هورمون های LH , FSH را در هیپوفیز افزایش می دهد.
▪ فاکتور آزاد کننده ملانوتروپین(MRF ):
ترشح هورمون ملانوتروپین ( هورمون محرک ملانوسیت ها) را در هیپوفیز افزایش می دهد.
▪ فاکتور مهار کننده ملانوتروپین(MIF ):
ترشح ملانوتروپین را کاهش می دهد.
● هیپوفیز
غده هیپوفیز یکی از مهمترین غدد مترشحه داخلی بدن است که در ارتباط نزدیکی با هیپوتالاموس قرار گرفته است. این غده از سه بخش هیپوفیز قدامی ، هیپوفیز خلفی و هیپوفیز میانی تشکیل شده است که هر یک از بخش ها هورمون های مشخصی ترشح می کنند.
● هیپوفیز قدامی
این بخش از هیپوفیز ترشح هورمونهای رشد ، پرولاکتین ، تیروتروپین ( هورمون محرک تیروئید) ، آدرنوکورتیکوتروپین ( هورمون محرک قشر غده فوق کلیه یا آدرنال ) ، گنادوتروپین ( هورمون های محرک غدد جنسی) و ملانوتروپین ( هورمون محرک ملانوسیت ها) و آندورفین ها را بر عهده دارد.
● هورمون رشد
این هورمون از جنس پروتئین بوده و میزان ترشح آن در اثر عوامل مختلف تغییر می کند. ورزش و گرسنگی و کاهش قند خون ترشح آن را افزایش می دهند. همچنین ترشح آن در حین خواب بیشتر از زمان بیداری است به ویژه در خواب عمیق ترشح آن شدیدتر می شود. بعلاوه موادی چون سروتونین و نورآدرنالین و دوپامین ترشح هورمون رشد را افزایش می دهند.
هورمون رشد ، رشد و نمو بافت های مختلف بدن بویژه عضلات و اسخوان ها را تشدید مینماید. در نتیجه کمبود ترشح آن در دوران کودکی سبب اختلال رشد ونمو و ایجاد بیماری کوتولگی هیپوفیزی(Dwarfism ) می شود که گاهی با اختلالات جسمی دیگری بخصوص در صورت و لب ها همراه است. در این بیماری که در پسران بیشتر از دختران دیده می شود، قد کوتاه می ماند و ذخایر چربی بدن افزایش می یابد و چهره در بزرگسالی پر چین و پروک میشود. تزریق هورمون رشد به این بیماران در سنین رشد موجب بهبود بیماری و افزایش قد می گردد.
همچنین ترشح بیش از حد این هورمون در سنین قبل از بلوغ سبب ایجاد غول پیکری( Gigantism) یعنی افزایش غیر طبیعی قد، و در سنین بعد از بلوغ بدلیل توقف رشد طولی استخوان ها در این دوره ، سبب بروز بیماری آکرومگالی (Acromegaly ) می شود که در آن استخوان های صورت و قسمت های انتهایی دستها و پاها بشدت پهن می شوند .فرد مبتلا به این بیماری در مقابل بیماری های عفونی بشدت آسیب پذیر بوده بطوریکه اکثر این بیماران در جوانی می میرند.
● هورمون پرولاکتین
نام های دیگر این هورمون لاکتوژن ، ماموتروپ یا لاکتوتروپ می با شد. نقش اصلی آن تولید و ترشح شیر در غدد شیر ساز پستانها است، ولی در سلول های کبد ، کلیه ، غدد تناسلی و برخی نواحی دیگر بدن نیز گیرنده های پرولاکتینی شناسایی شده اند. نقش آن در مردان شناخته شده نیست ولی میزان این هورمون در خون زنان بیشتر از مردان است. در دوره حاملگی مقدار هورمون در خون زنان بشدت افزایش می یابد و دو تا سه هفته پس از زایمان به حد طبیعی باز می گردد. مکیدن پستان باعث تحریک ترشح پرولاکتین و ادمه ترشح آن می گردد. به نظر می رسد پرولاکتین در بروز میل جنسی نیز نقش داشته باشد و به همین دلیل گاهی آن را هورمون عشق (Love hormon ) می نامند.
ترشح هورمون تحت تاثیر دو فاکتور آزاد کننده و مهار کننده هیپوتالاموسی کنترل می شود که تاثیر فاکتور مهار کننده بیشتر از فاکتور آزادکننده است.مقدار ترشح هورمون در شبانه روز حالت نوسانی دارد و در طول شب بیشتر از روز است.همچنین مکیدن پستان ها ، تحریک نوک پستان توسط جنس مخالف ، مقاربت ، استرس ، هیپوگلیسمی ( کاهش قند خون ) و فعالیت شدید بدنی در زنان ترشح هورمون را افزایش می دهد. ترشح هورمون های استروژنی قبل از بلوغ و در دوران آبستنی و همچنین هورمون رشد و انسولین و بعضی از هورمون های غدد آدرنال در رشد پستان ها و افزایش غدد شیر ساز پستان دخالت دارند.
● هورمون تیروترپین(TSH )
این هورمون که هورمون محرک تیروئید نام دارد سنتز و ترشح هورمون های تیروئیدی را افزایش می دهد. میزان ترشح هورمون تیروترپین به تراکم هورمون تیروکسین( هورمون غده تیروئید) در خون بستگی دارد. بطوریکه افزایش تیروکسین در خون از طریق تاثیر بر هیپوفیز و هیپوتالاموس سبب کاهش ترشح تیروتروپین شده و در نتیجه مقدار تیروکسین خون در حد ثابتی حفظ می گردد.به این نوع تنظیم ، تنظیم فیدبک منفی( بازخورد منفی) گویند.
● هورمون آدرنوکورتیکوتروپین یا کورتیکوتروپین(ACTH )
این هورمون ترشح گلوکوکورتیکوئید ها را که دسته ای از هورمون های بخش قشری غده آدرنال( فوق کلیه) هستند، تنظیم می نماید. افزایش غیر طبیعی هورمون کورتیکوتروپین باعث بیماری کوشینگ(Cushing disease ) می شود که در آن سیستم ایمنی بدن بشدت ضعیف می شود.در حالت طبیعی ترشح هورمون کورتیکوتروپین دارای نظم شبانه روزی است و میزان آن در صبح به حداکثر و در پایان روز به حداقل می رسد، در حالیکه در بیماری کوشینگ مقدار هورمون همواره در سطح بالایی باقی می ماند. بعلاوه کاهش قند خون ، عوامل تب زا، جراحی ، شوک و عوامل استرس زا سبب افزایش ترشح ACTH می شوند.
مقدار ترشح هورمون کورتیکوتروپین به غلظت گلوکوکورتیکوئید ها در خون بستگی دارد.اگر این تراکم از مقدار طبیعی بیشتر شود بصورت فیدبک منفی موجب کاهش ترشح کورتیکوتروپین شده و در نتیجه میزان هورمون های گلوکوکورتیکوئیدی در خون در حد طبیعی حفظ می شود.
● گنادوتروپین ها(FSH , LH )
FSH در مردان و زنان هورمون محرک گامتوژنز( تولید اسپرم در بیضه ها و تخمک در تخمدان ها ) می باشد در حالیکه LH در مردان محرک ترشح هورمون تستوسترون و در زنان محرک ترشح استروژن و پروژسترون و آندروژن های تخمدانی و تکامل فولیکول و تخمک گذاری می باشد. اگرچه ترشح استروژن در تخمدان ها بیشتر تحت تاثیر FSH قرار دارد. در واقع ترشح هورمون های گنادوتروپین در زنان در ایجاد بلوغ جنسی و دوره های ماهیانه نقش اساسی دارند بطوریکه کاهش ترشح آنها سبب اختلال عادت ماهیانه در زنان می گردد.
● هورمون محرک ملانوسیت(MSH )
ترشح این هورمون در انسان چندان زیاد نیست ولی اگر روی سلول های رنگدانه دار پوست (ملانوسیت) اثر بگذارد، پوست را تیره میکند. محل ترشح آن در انسان بخوبی مشخص نیست و احتمالا از بخشی از هیپوفیز قدامی که در مجاورت هیپوفیز میانی قرار دارد ترشح می شود.
● آندورفین ها و انکفالین ها(Enkephalins )
این مواد که در هیپوتالاموس و هیپوفیز و سیستم عصبی مرکزی موجود می باشند دارای انواع آلفا و بتا و گاما آندورفین و انکفالین ها هستند. گیرنده های اختصاصی این مواد در برخی مناطق مغز مانند هیپوتالاموس ، تالاموس و سیستم لیمبیک( نواحی درک درد) وجود دارند که دارو های مخدر با اتصال به آنها سبب تسکین درد می شوند.
● هیپوفیز خلفی
دو هورمون وازوپرسین ( هورمون ضد ترشح ادرارAntiduretic hormon ) و اکسی توسین را ترشح می کند. وازوپرسین در تنظیم حجم مایعات داخل بدن و تنظیم فشار اسمزی خون نقش دارد. اکسی توسی با تحریک عضلات رحم و عضلات سینه بترتیب عمل زایمان و ترشح شیر از غدد شیری را تسهیل می نماید.
● هیپوفیز میانی
این بخش از هیپوفیز در انسان خیلی کوچک بوده و احتمالا همراه با هیپوفیز قدامی ترشح هورمون محرک ملانوسیت ها را بر عهده دارد.

منبع : پایگاه مقالات علمی ملاصدرا