قیامت کبری از منظر ملاصدرا

در باب قیامت کبری ، بسیاری از عبارات ملاصدرا را می‌توان یافت که ظاهر آنها مشعر به این نکته است زمان قیامت کبری همان زمان دنیاست. یعنی ما همین اکنون در زمان قیامت قرار داریم و احوال و اتفاقات آن در حال اتفاق افتادن هستند در توضیح این سخن لازم به ذکر است که وقتی می‌گوییم الان در قیام قرار داریم مراد آن نسبتی نیست که بین دنیا و آخرت قائل شدیم یعنی نمی‌خواهیم بگوییم که زمان قیامت چون مرتبه‌ای بالاتر از دنیا است پس می‌توان به یک معنا گفت که اکنون در قیامت هستیم(سخنی که در باب آخرت گفته بودیم) بلکه منظور آن است که قیامت همین حالا و در همین زمان و مکان دنیوی در حال وقوع است. البته به نظر می‌رسد تعبیرات دنیوی قرآن در خصوص قیامت، مانند افول ماه و خورشید و امثال آن در چنین برداشتی بی‌تاثیر نیست.
از جمله عباراتی که دارای چنین ظاهری هستند می‌توان موارد زیر را برشمرد:
ایشان در تفسیر سوره واقعه آیه (اذا رجت الارض رجا و بست الجبال بسا فکانت هباء منبثا( )۱) توضیحاتی در علوم طبیعی می‌دهند تا نشان دهند که در طول زمان زمین در حال از بین رفتن و کوه‌ها نیز در حال از دست دادن مواد خود و متلاشی شدن هستند ولذا اگر از جهت چندین هزار سال زمان نگاه کنیم وقوع وعده‌های آیات فوق را در زمان حال (دنیوی) تصدیق و تائید خواهیم نمود و همچنین بدین جهت است که (رجت الارض) برای اهل یقین دائمی است و همواره آن را به عین الیقین می‌بینند.(۲)
در کتاب اسرار الا‌یات نیز نسبت قیامت کبری به قیامت صغری؛ کلیت و جزئیت معرفی شده است.(۳) می‌دانیم که پسوند مصدرساز (میت) چه به کلمات (کل) و (جزء) و چه به کلمات (کلی ) و (جزیی) اضافه شود حاصل عبارات (کلیت و جزئیت) خواهد بود و از آنجا که کلی و جزیی مربوط به مفاهیم و کل وجزء در ارتباط با اشیاء خارجی هستند می‌توان سخن فوق را به دو گونه تفسیر کرد که البته در هر دو حال نتیجه آن چنین است که قیامت کبری به مجموعه زمان‌های خاص قیامت‌های صغری اطلاق می‌گردد. چرا که اگر در خصوص مفهوم قیامت کبری و صغری صحبت کنیم بدین معنا خواهد بود که قیامت کبری مفهومی عام و کلی است که شامل تمام مصادیق قیامت صغری می‌شود و اگر مراد قیامت کبری و صغری در خارج باشد معنای آن تشکیل یافتن قیامت کبری از مجموعه قیامت‌های صغری به عنوان اجزای آن خواهد بود. این معنی دوم در کتاب مهم اسفار نیز چنین بیان شده است که نسبت این دو قیامت نسبت یوم به ساعات است (که یوم از مجموع علت‌ها تشکیل می‌یابد) و در توضیح آن آمده است که همه اشیا با حرکات جوهری و تبدلات خود به سوی غایاتشان در حرکتند اما زمان تبدل جزیی و متناهی، متناهی بوده و زمان تبدل کلی غیرمتناهی نیز غیرمتناهی است.
ولی سنخ دیگری از عبارات نیز در کلام صدرالمتالهین وجود دارند که مانند اعتقاد عامه زمان قیامت کبری را آخر دنیا دانسته‌اند که از جمله آنها می‌توان به صفحه ۳۸۱ از کتاب مبدا و معاد، ۳۰۵ از کتاب شواهد و ۱۷۲ از تفسیر سوره طارق اشاره نمود.
اما در نهایت در چند مورد از اقوال شیخ صدرا توضیحات خاصی در این خصوص ملاحظه می‌شود که شاید بتوان ادعا کرد که هم سخن اصلی و نهایی ایشان است و هم به نوعی دو عبارت قبلی را با هم جمع و در خود حل می‌کند یعنی آنها را نیز دربرمی‌گیرد.
دیدیم که ایشان نسبت قیامت کبری به قیامت صغری را نسبت کل و جزء (یاکلی و جزیی) و نسبت یوم و ساعت معرفی کردند. اما در کلامی که شاید مکمل این توضیح باشد معتقد می‌شوند که درست است که قیامت شامل تمام روزها و مکان‌هاست اما این جمع جمعی عادی نیست چرا که مجموع زمان‌ها زمان ندارد(۴) این سخن تصریح در این نکته است که مراد ملاصدرا آن نیست که قیامت به معاد جمع زمان‌های ۱,t۲t و ... نبوده و خود خالی از زمان است. توجه داریم که استدلال مطوی دراین کلام شبیه استدلال مشهوری است که در بحث قدم و حدوث عالم و وجود زمانی موهوم قبل از خلقت اولین مخلوق مطرح می‌شود بدین ترتیب که اگر مجموع زمان‌ها دارای زمان باشد لازم می‌آید که خود این زمان نیز در زمان دیگری واقع شود و همین طور هر کدام از این زمان‌ها خود احتیاج به زمانی بالاتر دارند که این امر تا بی‌نهایت ادامه داشته و بنابر استحاله تسلسل محال است. در نتیجه قیامت که مجموع زمان‌هاست خود دارای زمان نیست.
این حقیقت در جای دیگر بدین ترتیب ذکر شده است‌(۵) که همه اشیا بنابر اصل حرکت جوهری در حرکتی هستند که به غایتی منتهی می‌گردد اما این غایات در نهایت امر به غایتی منجر می‌شوند که همه غایات در آن جمع‌اند این غایت (قیامت) یوم واحد الهی و بلکه لحظه یا حتی کمتر از لحظه‌ای است که حاوی جمیع اوقات و ازمنه و آیات می‌باشد که تمام نهایات در آن واقع می‌گردند.
همچنین در کتاب اسفار (۶) امر قیامت را به انبساط قوای نفس ناطقه به بدن و سپس رجوع این انوار به همان ذات واحد بسیط و در آخر انبعاث دوباره قوا در درون ذات به نحو تقومی، تشبیه نموده‌اند که ظاهرا عبارت مشعر به این معاس که خلق مثل انبساط قوا، قیامت معادل رجوع قوا به بدن و آخرت همچون انبعاث دوباره قواست.
از همه این عبارات چنین استنباط می‌شود که قیامت کبری مرتبه‌ای از مراتب هستی است که به نحو اطلاق سعی و وجودی شامل وحاوی همه ازمنه و امکنه می‌باشد زیرا در نظام وجودی صدرایی تنها مراتب بالاتر هستی را می‌توان شامل مرتبه پایین‌‌تر از خود دانست بدون اینکه لازم باشد وجوه عدمی یا نقصی مرتبه پایینی (مثل زمان) را نیز داشته باشد.
وجه جمع این نظریه با نظر اول که قیامت را مجموع زمان‌ها معرفی می‌کرد با توجه به اطلاق سعی قیامت نسبت به زمان و مکان دنیوی واضح است . اما درباره کیفیت جمع آن با نظر دوم یا ظاهر دین و اعتقاد عامه،‌ مبنی بر اینکه قیامت آخر دنیاست باید گفت که بنابر توضیحات فوق این عبارات یا از باب مما شات با قوم مطرح شده‌اند (چنانکه اینچنین رویکردی در کتب ملاصدرا بسیار است) و یا اینکه این عبارت‌ها ناظر به قیامت صغری طرح گردیده‌اند بدین معنی که هر شیئی در نهایت عمر دنیوی خود وارد قیامت شده و به اصطلاح “قامت قیامته”، پس می‌توان گفت که قیامت آخر دنیاست.
اما شاید بهترین نحوه جمع این دو قول با توجه به رای آخوند متاله ما در خصوص حدوث عالم میسور باشد. وی در این باره معتقد به حدوث زمانی عالم است اما نه مثل متکلمین که قائل به خلق و ایجاد عالم و همین طور زمان در یک زمان موهوم (زیرا هنوز زمان تحقق نیافته است) می‌باشند.
بلکه او می‌گوید که چون کل عالم مابه ازای علی‌حده‌ای از اجزای آن ندارد پس با توجه به اینکه تک تک اشیای عالم وجودشان مسبوق به عدمشان است می‌توان گفت که کل عالم (البته عالم خلق و نه عالم امر) وجود مسبوق به عدم داشته و حادث زمانی است (۷) با مقایسه این نظریه با بحثی که در این نوشتار مورد نظر است می‌توان سخن ملاصدرا را در خصوص اینکه قیامت کبری آخر جهان است چنین تعبیر و تفسیر نمود که چون کل عالم غیر از مجموع اجزای آن نیست پس با توجه به اینکه قیامت هر جزء با مرگش واقع می‌شود که همان آخر زندگی دنیوی است،‌قیامت کبری نیز همان آخر دنیاست.
نکته آخر اینکه راجع به این همانی یا غیریت بین آخرت و قیامت (که هر دو را مرتبه‌ای بالاتر از عالم مادی دانستیم باید به این موضوع توجه داشت که هم در لسان شروع و هم در آرای فوق الذکر ملاصدرا قیامت دارای جنبه‌هایی از مادیت که مربوط به همین عالم حاضر است می‌باشد، در حالی که آخرت خالی از این جنبه است .
مراد از این جنبه مادیت وجود مباحث مربوط به ماکولا‌ت،‌ حسیات و حور العین و امثال آن نیست چرا که این امور در آخرت نیز متحققند هر چند که بنابر مبانی صدرایی ماده آخرت با اینکه ماده است از سنخ مواد این عالم نیست ولی در هر حال می‌توان آن را مادی دانست (بنابر تعریف ماده به ذوالابعاد الثلاثه. ) آنچه که مختص بحث قیامت است اشاره به تغییراتی مادی در همین عالم حاضر محدوث مثل تغییرات حاصله در خورشید و ماه، کوه‌ها ،‌زمین و ... و به همین جهت بود که حکیم صدرالمتالهین قیامت را مجموع امکنه و ازمنه دانست و تنها این مطلب را بر آن افزود که مجموع زمان‌ها زمان ندارد.
یعنی با اینکه قیامت به دلیل زمان‌مند نبودن مرتبه‌ای بالاتر از عالم مادی است اما مرتبه‌ای است که خود دربرگیرنده و شامل و حاوی این عالم زمان‌مند است ولذا ادعای نگارنده این سطور آن است که در نظریه شیخ شیرازی ما قیامت کبری مرتبه‌ای از هستی است که بالاتر از جهان ماده و پایین‌تر از عالم آخرت واقع شده است و در نتیجه غیر از آن دو است . پس از بعدیت غیرزمانی و از جهت پایین به بالا را در نظر بگیریم می‌توانیم بگوییم که قیامت بعد از دنیا و آخرت نیز بعد از قیامت است و این خود وجه جمعی بین تئوری صدرا در این باره با ظاهر شریعت و اعتقاد عامه مسلمین می‌باشد.

مهدی دوستان
پی‌نوشت‌ها:
۱ - تفسیر سوره واقعه ، ص ۱۳۹
۲ - همان
۳ - ملاصدرا، اسرار الا‌یات ، تعلیقات ملاعلی نوری ، ص ۹۶
۴ - تفسیر سوره واقعه، ص ۱۷۷
۵- اسفار اربعه ،ج ۹، ص ۲۷۹
۶- همان ، ص ۲۸۰
۷ - ملاصدرا، المشاعر ،‌ص ۶۴

منبع : روزنامه رسالت