امام صادق و سنت گفت وگو با مخالفان

●امام صادق (ع) و روش گفت وگو
پس از فروپاشی امویان، عباسیان با داعیه دفاع از مظلومیت علویان و شیعیان به خلافت طولانی ۵۵۰ساله خود رسیدند. با وجودی كه عباسیان تفاوت چندانی با امویان نداشته اما به دلیل اینكه سعی می كردند اشتباهات بنی امیه را تكرار نكنند و یا علنی نسازند و به طور كلی سیاس تر و محیل تر باشند، حكومت شان به درازا كشید.با وجود مخالفت شدید عباسیان با علویان و امامان شیعه در زمان خلافت عباسیان، به دلیل گسترش علوم عقلی و نقلی و اهمیتی كه برخی از این خلفا برای علوم یونانی، نجوم، طب و یا مباحثات بین ادیان دیگر قائل می شدند، ائمه(س) می توانستند به آگاهی دادن به مردم و روشنگری و هدایت عامه بپردازند. به طور كلی نقطه عطف این مجالس علمی- ادبی و گفت وگوهای دینی از دوران امام محمدباقر(ع) تا امام رضا(ع) بوده است و اوج آن مربوط به امام صادق(ع) با ۴ هزار صحابه و راوی حدیث است.۱
توجه به علوم عقلی و گرایش به اندیشه های مختلف موجب ترجمه بسیاری از متون علمی در زمان امام صادق(ع) بود. علاوه بر این حضور برخی دانشمندان اهل كتاب (یهودی و مسیحی) در دربار خلفای عباسی موجب گسترش و ترجمه متون فلسفه و حكمت و نجوم در میان جامعه اسلامی شد. از جمله حنین بن اسحاق كه بعضی از كتاب های سقراط و جالینوس را به عربی ترجمه كرد و نیز نوبخت منجم فارسی و پسرش ابوسهل و ماشاءالله یهودی از یاران نزدیك منصور بودند.۲
باید اذعان كرد كه علت توجه فراوان به علوم پیش از اسلام كه آنها را علوم اوایل می نامیدند، صرفاً علاقه شخصی خلفای عباسی نبود، بلكه معارضه و چالشی بود كه جهان اسلامی در آن زمان با آن روبه رو بود. این چالش از ناحیه علمای الهی و فیلسوفان اقلیت های دینی خصوصاً یهودیان و مسیحیان بود كه در میان مسلمانان می زیستند. در مناظراتی كه در شهرهایی چون دمشق و بغداد میان یهودیان و مسیحیان و زرتشتیان از یك سو و مسلمانان از سوی دیگر صورت می گرفت، هر دو گروه احساس می كردند كه برای دفاع از اصول عقاید خود نیاز به براهین عقلی و علوم منطقی دارند. توجه دستگاه خلافت به علم یونانی و بررسی علوم اهل ادیان شاید توجه به همین چالش در جهت حفظ منافع جامعه اسلامی بوده است كه آنها در راس آن قرار داشتند.
در راستای همین هدف، آنها نسبت به جلسات درس و كلام و تفسیر فقه ائمه(س) ملاطفت نشان می دادند و مانع برگزاری آن نمی شدند. در زمان منصور، امام جعفر صادق(ع) حلقه های درس را برای عامه و خاصه مردم تشكیل می دادند و در آن از حلال و حرام و تأویل قرآن و سایر مباحث عقلی و نقلی سئوال می شده است.
این مجالس علمی موجب تربیت عالمان و دانشمندان بزرگی در عالم اسلام شد كه در كتب تاریخی ذكر شده است، از جمله ابن جریح و مالك بن انس و ثوری و ابوایوب سجستانی.
اما آنچه كه حائزاهمیت است، در جامعه اسلامی زمان ائمه(س)، حضور مسالمت آمیز و دائمی ادیان دیگر در كنار مسلمانان است. مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان و حتی زنادقه در میان جامعه اسلامی حضور داشتند و علاوه بر كسب و كار خود به بحث در آرا و عقاید مسلمانان می پرداختند. مترجمان، ادیبان، دانشمندان، پزشكان و متكلمان غیراسلامی در حلقه های درس امامان با آزادی كامل حضور می یافتند و در حضور شاگردان و صحابه و گاهی در حضور خلفای عباسی به مباحث جدی در اصول و عقاید مسلمانان می پرداختند. روش امام صادق(ع) در مواجهه با عقاید مخالف، شرك آمیز، ضددین و گاه توهین آمیز بسیار آموزنده و روشنگر مطالب فراوانی است كه به آن می پردازیم.
۱- گفت وگو با غیرمسلمانان براساس جواز قرآن
با بررسی منابع تاریخی، روانی و كلامی درمی یابیم كه مبنای روش ائمه(س) در عمل گفت وگو و مباحثه با غیرمسلمانان، جواز قرآن است. در قرآن گفت وگو با اهل كتاب در قالب دو كلمه جدل و احتجاج آمده است. این گفت وگوها در قرآن گاهی مورد مذمت و نكوهش قرار گرفته است و گاهی تایید و حتی سفارش شده است.
از مهمترین شاخص های مباحثات مذموم در قرآن، مجادله و گفت وگویی است كه با علم و دلیل و تسلط بر موضوع مورد بحث همراه نباشد و به عبارت دیگر جاهلانه باشد.۳در واقع این نوع مباحثه پیروی از هوای نفس است و موجب اضلال مردم. اما گفت وگو و مباحثه ای كه تایید شده باشد و قرآن آن را توصیه می كند، مجادله ای است كه با برهان و دلیل قاطع همراه باشد و با مقدسات مشترك بین طرفین در جهت اثبات حق گام برداشته شود. (وقولوا امنا بالذی انزل...).روش عملی ائمه(س)، بیانگر مباحثه و احتجاج صحیح است. این گفت وگوها كه با مقدماتی چون مسلمات و بدیهیات و یقینیات تشكیل شده و با استدلالات عقلی و بدیهی به اثبات می رسد، براساس آموزه های قرآن شكل گرفته است.
۲- شناخت و آگاهی نسبت به آرا و نظرات ادیان دیگر
در زمان امام صادق(ع) آرا و عقاید مانویان و مزدكیان وجود داشت و متكلمان و پیروان این آیین ها با عنوان زندیق خطاب می شدند. این افراد در جلسات بحث و مناظره با ائمه و حتی خلفای عباسی حضور پیدا می كردند و به رد نظرات اسلامی می پرداختند. امام صادق(ع) مناظرات فراوانی با ایشان از جمله ابن ابی العوجاء، ابن طالوت، ابن اعمی و ابن مقفع داشته اند.۴ امام صادق(ع) با تسلط كامل بر نظرات و عقاید مانویان و مزدكیان به آنها پاسخ می دهند و حتی به صحابه خود، آرا و عقاید آنان را آموزش می دهند. در فصل چهارم كتاب توحید مفضل، امام صادق(ع) به صحابه خود، مفضل، ابتدا به بیان عقیده مانویان می پردازد و نظر آنان را نسبت به آفرینش هستی و شرور و سختی ها و مصائب جهان كه اصول دین مانویت را می سازد، مطرح می كند.سپس امام صادق(ع) كه آنان به دلیل عدم آگاهی به سبب و حكمت آفرینش یك چیز به نكوهش و انكار آفریننده می پردازند. مثلاً برخی از آنان، بلاهایی را كه گاه پدید می آیند چون وبا، یرقان، تگرگ، ملخ و... را بهانه می گیرند و به انكار آفرینشگر و حكمت آفرینش می پردازند. در واقع جهان هستی از بلاهای بزرگ كه موجب تلاشی آن شود، در امان است و تنها گاه به دلیل ایجاد استقامت مردم و عبرت و موعظه بلاها و گرفتاری هایی برای مردم واقع می شود. همچنان كه رفتن و برداشتن آن نیز ازرحمت و لطف الهی است و اگر برخلاف این بود، استكبار، سرمستی و راحتی انسان را به فساد در دین و دنیا می كشاند.۵ روش امام صادق در مباحثه با مانویان و مزدكیان، با استدلال و منطق همراه است. ایشان بدون استفاده از مطالب قرآن كه مورد استناد طرف مقابل نیست و تنها با تكیه بر استدلالات عقلی و استناد به اعتقادات آنان به شبهات آنان پاسخ می دهند.
۳- استفاده از روش جدل و برهان و پرهیز از سفسطه و مغلطه در بحث
به طور كلی ائمه(س) در مباحثات از روش جدل و برهان استفاده می كردند و نظرات طرف مقابل بحث را نیز به صورت مستدل و عقلانی طلب می كردند. هنگامی كه در گفت وگویی قوانین جدل و برهان رعایت نمی شد و برای اثبات مطلب از سفسطه و مغلطه استفاده می شد و یا به امر محالی اشاره داشت، بلافاصله امام تذكر داده و بحث را ادامه نمی دادند.فردی از امام صادق(ع) در مورد رابطه پرستش خداوند با عدم رویت او سئوال می كند و می پرسد: چگونه بندگان خدا را می پرستند در حالی كه او را نمی بینند. امام صادق(ع) پاسخ وی را می دهند و او باز سئوال می كند آیا خداوند قادر نیست خود را به نحوی ظاهر كند تا اینكه مردم او را بشناسند و ببینند و با یقین پرستش كنند؟ امام صادق(ع) می فرماید: سئوال تو از یك امر غیرممكن و محال است نه از ناحیه قدرت خدا. دانشمندان عقیده دارند كه قدرت خداوند به امر محال تعلق نمی گیرد. زیرا امر محال ذات و شیئیت ندارد كه در دایره ممكن و موجود درآید.۶ همچنین در مباحثاتی كه با فردی دهری كه به اصالت زمان و ماده معتقد بودند، مطرح می كنند كه امام با استدلال و استفاده از برهان نظم و با استفاده از مثال های حسی و معمولی از رنگ و شكل پرندگان تا حركت ستارگان به اثبات صانع با تدبیر و حكیم می پردازند.۷
۴- رعایت ادب و موارد اخلاقی
مباحثات و گفت وگوهای بین ادیانی كه با حضور ائمه (س) مطرح می شد، رعایت موارد اخلاقی و ادب در بحث كاملاً مشهود است. امام صادق(ع) فرد غیرمسلمان را برادر خطاب می كردندو با سعه صدر و آرامش خاصی به سئوالات پاسخ می دادند و حتی در مواردی كه چندین بار یك سئوال با عبارت های گوناگون از ایشان مطرح می شد، با آرامش پاسخ می دادند، حتی در شرایطی كه سئوال آنان توهین به مقدسات اسلامی بود، امام به ملایمت پاسخ می دهند. به عنوان نمونه ابن ابی العوجاء در هنگام طواف خانه كعبه به نزد امام صادق(ع) رفته و با صراحت به امام می گوید: تا كی گرد این خرمن بگردید و پناه برید به این سنگ و ببوسید این خانه را كه از خشت و گل است و شتروار برگرد آن بچرخید.۸ امام صادق(ع) با سعه صدر، طرق هدایت و ضلالت را با استدلال با ابن ابی العوجاء مطرح می كند و امر طواف خانه كعبه را امتحان خلق در طاعت خداوند می داند و سپس از اهمیت خانه كعبه سخن می گویند. ابن ابی العوجاء نمی پذیرد و امام با توضیحات بیشتر و كامل تری بحث را ادامه می دهد و چون محسوسات مورد قبول ابن ابی العوجاء بوده است، از طریق آن استدلالات خود را بیان می كند.همچنین امام صادق(ع) با فردی به نام عبدالملك مصری وارد مباحثه شده و ابتدا از او نام و كنیه اش را می پرسد و در طول بحث هربار با عبارت برادر مصری او را خطاب می كند و به هیچ وجه سخن زشت و سخیف بر زبان نمی راند. روش و منش امام صادق(ع) به گونه ای در میان مسلمانان و غیرمسلمانان مشهود بود كه اگر یكی از صحابه برخلاف آن رفتار می كرد، به شدت مورد شماتت و سرزنش دیگران قرار می گرفت. در گفت وگویی كه بین مفضل و یكی از مانویان پیش می آید، پس از اینكه فرد مانوی، ادله غیرنقلی را برای اثبات خداوند از ابن ابی العوجاء درخواست می كند مفضل با سخنان تند به او پاسخ داده و می گوید: ای دشمن خدا در دین خدا الحاد می ورزی و خداوندی كه تو را تا بدین جا رسانده و به كامل ترین آفرینش پدید آورده انكار می كنی؟ فرد مانوی پاسخ می دهد: ای مرد، اگر از متكلمانی با تو سخن می گوییم، در صورتی كه حق را نزد تو یافتیم از تو پیروی خواهیم كرد. اما اگر از اینان نیستی هیچ سخن مگوی. اگر از یاران و اصحاب امام صادق(ع) هستی بدان كه او این گونه با ما سخن نمی گوید و همانند تو با ما مجادله نمی كند او پیش از آنچه تو از ما شنیدی، از ما شنیده، اما هیچ گاه سخن را با فحش و تعدی آلوده نكرده است. او همواره در سخنان خود شكیبا، باوقار، اندیشه گر و استوار بوده و هیچ زمانی به ستوه نمی آمد.او ابتدا نیك به سخنان ما گوش فرا می دهد، می كوشد كه دلیل ما را به درستی دریابد، ما نیز همه چیز خود را به میان می آوریم. آن گاه با سخنانی كوتاه و اندك دلایل مان را می شكند و ما را تسلیم دلیل خود می كند به گونه ای كه پاسخی به دلایلش نمی یابیم. حال اگر تو از یاران اویی تو نیز چون او با ما سخن بگو.۹
پی نوشت ها:
۱- منتهی الامال، عباس قمی، ج،۲ ص۷۱۱
۲- تاریخ مختصر الدول، ابن العبری، ص۱۸۷
۳- آل عمران/۶۶
۴- اصول كافی، كلینی، ج،۱ ص۹۵
۵- توحید مفضل، مفضل بن عمر، میرزایی، صص۱۵۷- ۱۵۵
۶- مجلسی، بحارالانوار، ج،۱ ص۱۶۴
۷- اصول كافی، كلینی، ج،۱ ص۱۰۵
۸- كشف الغمه، الأربلی، ج،۲ صص ۴۰۱- ۴۰۰
اصول كافی، كلینی، ج،۱ ص۹۷
۹- توحید مفضل، مفضل بن عمر، نجفعلی میرزایی، صص۴۱- ۴۰
ملكه آقابزرگی

منبع : روزنامه شرق