فـلـور ایـرانـی

ـ نام علمی: ‍Colchicum Stevenii
ـ خانواده: گل حسرت‌ها ـ Colchicaceae
ـ راسته: لاله‌ها ـ Liliales
ـ رده: تک لپه‌ای‌ها ـ Monocotyledones
گل حسرت در پاییز گل می‌دهد. گل‌های این گیاه در آغاز بهار به میوه تبدیل می‌شود بنابراین این گیاه در بهار فاقد گل است و به همین دلیل است که آن را گل حسرت نامیده‌اند، چرا که عموم مردم که با این گیاه آشنایی دارند تصور می‌کنند این گیاه در حسرت گل دادن در بهار است. گل‌های این گونه از گل حسرت را می‌توان در اوایل پاییز در دامنه‌های اطراف تهران دید.
گیاهی علفی، پایا یا چند ساله، دارای پیاز یا غدة زیرزمینی است. پیاز این گیاه توپُر و گوشتالو به طول ۲ تا ۳ سانتیمتر است که به شکل لوله‌ای کشیده تا سطح خاک می‌رسد و دارای پوششی نازک به رنگ قهوه‌ای تیره و ریشه‌های افشان است. طول ساقه در زیر خاک یک تا سه سانتیمتر و قطر آن نیم تا یک و نیم سانتیمتر است. ساقه آن تخم مرغی شکل و اندکی کروی است که همراه با میوه در خارج از خاک ظاهر می‌شود. نیام بیرونی ساقه اندکی چرمی و به رنگ قهوه‌ای تیره و نیام درونی کاغذی و به رنگ قهوه‌ای مایل به سبز است. برگ‌های گل حسرت سبز، باریک، دراز، نوک تیز و بدون کرک هستند و به تعداد سه تا هفت و گاهی تا دوازده عدد و به طول یک تا پانزده سانتیمتر است که اندکی افراشته یا گسترده برروی زمین هستند.
این برگ‌ها معمولاً با میوه ظاهر می‌شوند و تخمدان را در برمی‌گیرند، اینها برگ‌های واقعی و دارای سبزینه و رگبرگ‌های موازی هستند. برگ‌های جوان ابتدا در یک غلاف علفی محصور شده‌اند.
برگ‌های زیرخاک یا به شکل فلس هستند و جوانة زیرخاک که در قاعدة ساقه وجود دارد را احاطه می‌کنند. این برگ‌ها فاقد کلروفیل و به رنگ سفید یا سفید مایل به زرد هستند. نوع دیگری از برگ‌ها غلاف مانند‌اند که لوله* جام یا محور منتهی به گل‌ها را حفظ می‌کنند و فاقد سبزینه هستند. به‌طور کلی این گیاه دارای سه نوع برگ است.
گل به رنگ کرم، سفید، سفید مایل به زرد یا صورتی کم‌رنگ. گل‌ها تا اندازه‌ای کوچک و به شکل قیف هستند و به تعداد یک تا ده عدد ظاهر می‌شوند.
تعداد گلبرگ‌ها در هرگل ۶ عدد است. گلبرگ‌ها به شکل مستطیل مایل به بیضی کشیده به طول یک تا سه سانتیمتر و هرکدام دارای هفت تا نه رگ موازی هستند. گلبرگ‌ها به‌طور مستقیم در انتهای جام قرار گرفته‌اند و در قاعده با هم یکی شده‌اند. طول مجرای جام یا مجرای گلبرگ‌ها یک تا ده سانتیمتر است. پرچم‌ها به رنگ سفید، کرم یا سفید مایل به زرداند که پایه متورم زرد و نارنجی دارند و به قاعدة گلبرگ‌ها متصل شده‌اند. تعداد پرچم‌ها در هرگل شش عدد و به اندازة پنج تا دوازده میلیمتر است که تعدادی از پرچم‌ها دارای میلة کوتاهتر ولی بساک بزرگتری نسبت به بقیه پرچم‌ها هستند، بساک‌ها اغلب به رنگ زرد یا زرد مایل به نارنجی و گاهی خاکستری مایل به سبز یا مایل به ارغوانی‌اند.
تخمدان دارای سه برچه متصل به هم است که در هر برچه تعداد زیادی تخمک وجود دارد. تخمدان منتهی به سه خامه است و سه کلاله آزاد دارد. تخمدان در زیر خاک وکنار پیاز قرار دارد. میوه پوشینه‌ای و به شکل مستطیل مایل به بیضی نوک تیز، صاف و دارای سه حفره کپسول مانند محتوی بذر است. میوه خشک شده به رنگ قهوه‌ای تیره و خالدار می‌شود. درون هر حفرة میوه شصت تا هشتاد بذر وجود دارد. بذرها کروی، یا بیضی، به رنگ قهوه‌ای تیره تا روشن و به قطر یک تا سه میلیمتر هستند.
فصل گل‌دهی در بین ماه‌های مهر تا دی است. در برخی نواحی در ماه‌های مرداد تا شهریور و بندرت در برخی جاها در اسفندماه گل می‌دهند. فصل میوه‌دهی در بین ماه‌های بهمن تا اردیبهشت است. برگ‌ها در فصل میوه‌دهی ظاهر شوند. غده یا پیاز این گیاه که در قاعدة ساقه دارای برگ شکل می‌گیرد، در زیر خاک ماندگار است. به این خاطر پس از ازبین رفتن اندام‌های هوایی گیاه در زیر خاک باقی می‌ماند. در سال بعدی براثر رشد جوانه‌های جانبی که برگ‌های فلس مانند آن را احاطه کرده‌اند، تا نزدیک سطح خاک می‌رسند و سرانجام محور گل و اندام‌های هوایی جدید را به‌وجود می‌آورند. در پاییز زمانی که گل‌ها ظاهر می‌شوند، بلافاصله برگ‌های غلاف مانند ظاهر می‌شوند (این برگ‌ها نوع دیگر برگ این گیاه هستند). پس از گرده افشانی تمام آنها از بین می‌روند و هیچ آثاری از گیاه در بیرون از سطح خاک باقی نمی‌ماند.
بعد از آن رشد تخمدان و تشکیل دانه در زیرخاک آغاز می‌شود که این عمل باکندی در طول زمستان انجام می‌شود. ساقه که تا این زمان در زیرخاک قرار گرفته بود براثر رشد یاخته‌های رویشی امتداد یافته و تخمدان را که در رأس آن قرار گرفته با خود از زیرخاک خارج می‌کند و به تدریج میوه تشکیل می‌شود. در این زمان برگ‌های هوایی دارای سبزینه و رگبرگ که نوع دیگر برگ‌های این گیاه است ظاهر می‌شوند. اندازة این برگ‌ها تا بیست سانتیمتر می‌رسد.
این برگ‌ها مواد ساخته شده توسط فتوسنتز را در گره‌های پایین ساقه ذخیره می‌سازند که به تدریج در این محل باعث ایجاد تورم و در نهایت تولید پیاز جدید می‌شوند. اندام‌های هوایی و میوه در فصل تابستان خشک می‌شوند. در تابستان بر روی پیاز می‌توان اثر زخم ساقة افتادة دورة رشدی قبلی را دید. جوانة جدید رشد کرده و دورة رشدی جدید گیاه دوباره آغاز می‌شود.گل حسرت استیونی در نواحی کوهستانی و مرطوب تا ارتفاع هزار و پانصد متری اغلب دارای آب و هوای مدیترانه‌ای می‌روید. این گیاه را در دامنه‌های صخره‌ای یا سنگلاخی و دشت‌های هموار دامنه‌ای یا کوهپایه‌ای می‌توان یافت.
پراکنش جهانی گل حسرت استیونی مشتمل برنواحی مدیترانه‌ای به طرف شرق تا ایران است. در ایران این گیاه در دامنه‌های البرز و زاگرس پراکندگی بیشتری دارد و تاکنون از استان‌های تهران، سمنان، گلستان، مازندران، گیلان، قزوین، زنجان، اردبیل، آذربایجان غربی و شرقی، همدان، کردستان، کرمانشاه و لرستان گزارش شده است.
قسمت‌های مورد استفاده این گیاه در مصارف گوناگون شامل گل، پیاز و دانه است. از آنجایی که در قدیم این گیاه را به عنوان یک گیاه سمّی می‌شناختند و در طب سنتی بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت، به این دلیل به آن نام سورنجان داده‌اند. پیاز این گیاه به پیاز کولشیک معروف است و از نظر شکل ظاهری شبیه به میوة شاه‌ بلوط است. پیاز تازه آبدار است و اگر فشرده شود، شیرة تلخ زیادی به رنگ شیری از آن خارج می‌شود که دارای مقدار زیادی آمیدون است. پیاز خشک شده به رنگ خاکستری مایل به زرد تا قهوه‌ای روشن است. مادة کولشیسین در دانه، پیاز و برگ‌های این گیاه وجود دارد. این ماده در آزمایشگاه کاربرد فراوان دارد و از این‌رو در برخی از مراکز تحقیقاتی به منظور استخراج این ماده به کشت و پرورش این گیاه می‌پردازند، چهارپایانی که هنگام چرا به طور تصادفی از این گیاه تغذیه می‌کنند، به علت وجود سموم کولشیسین و آلکالوئید موجود در گیاه دچار مسمومیت و اگر باردار باشند دچار سقط جنین می‌شوند، به واسطة همین دامداران این گیاه را به خوبی می‌شناسند و به سمّی بودن آن آگاه‌اند.
اندام‌های این گیاه دارای آلکالوئید میتوکلاریک هستند که سمّ آن باعث توقف تقسیمات میتوزی سلول‌های جانوران مهره‌دار و حتی انسان می‌شود.
از خواص الکالوئیدها می‌توان به استفاده از این ماده در پلی‌پلوئید کردن مصنوعی گیاهان به‌خصوص در کشاورزی اشاره کرد. از آنجایی که این ماده مانع تقسیمات سلولی می‌شود، به همین خاطر درگذشته از آن برای درمان سرطان استفاده می‌کردند. دانة این گیاه دارای مقادیر بیشتری کولشیسین و الکالوئید نسبت به دیگر اندام‌های گیاه است.
وضعیت زیستی این گیاه در ایران مطلوب است و هیچ خطر جدی این گیاه را تهدید نمی‌کند. وجود دام‌ها و رفت و آمد زیاد انسان در مکان‌های رویشی این گیاه باعث صدمه دیدن پیاز آنها و از بین رفتن آن می‌شود. همچنین توسعه زمین‌های کشاورزی و جاده‌سازی باعث کاهش جمعیت آنها می‌شود. به‌هرحال این‌گونه در بین گونه‌های ایرانی این جنس دارای جمعیت کمتر و کمیاب‌تر است و باید در حفاظت آن جدی بود.

مرتضی جوهری

منبع : روزنامه اطلاعات