آلودگی هوای تهران از چند زاویه

اولین آلا ینده های هوا احتمالا دارای منشا» طبیعی بوده اند، دود، بخار بدبو، خاکستر و گازهای متصاعد شده از آتشفشان ها و آتش سوزی جنگل ها، گرد وغبار ناشی از توفان ها در نواحی خشک، در نواحی کم ارتفاع مرطوب و مه های رقیق شامل ذرات حاصل از درخت های کاج و صنوبر در نواحی کوهستانی، پیش ازآن که مشکلا ت مربوط به سلا مت انسان ها و مشکلا ت ناشی از فعالیت های انسانی محسوب باشند، کلا جزئی از محیط زیست ما به شمار می رفته اند. به استثنای موارد حاد، نظیر فوران آتشفشان، آلودگی های ناشی از منابع طبیعی معمولا ایجاد چنان مشکلا ت جدی برای حیات جانوران یا اموال انسان ها نمی کنند. این درحالی است که فعالیت های انسانی ایجاد چنان مشکلا تی از نظر آلودگی می کنند که بیم آن می رود، بخش هایی از اتمسفر زمین تبدیل به محیطی مضر برای سلا مت انسان ها گردد.
● تاریخچه آلودگی
دود یکی از قدیمی ترین آلا ینده های هوا است که برای سلا مت بشر مضر است. زمانی که دود ناشی از آتش حاصله از سوختن چوب توسط ساکنین اولیه غارها جای خود را به دود ناشی از کوره های ذغال سوز در شهرهای پرجمعیت داد، آلودگی هوا، بقدری افزایش یافت که زنگ خطر برای برخی از ساکنان آن شهرها به صدا درآمد. در سال ۶۱ بعد از میلا د، سنکا (Seneca) فیلسوف رومی از هوای روم به عنوان هوای سنگین و از دودکش های هود با عنوان تولید کننده بوی بد نام برد. در سال ۱۲۷۳ میلا دی ادوارد اول پادشاه انگلستان می گوید هوای لندن به حدی با دود و مه آلوده شده و آزار دهنده است که از سوختن ذغال سنگ دریایی جلوگیری خواهد کرد. علی رغم هشدار پادشاه مذکور، نابودی گسترده جنگل ها، چوب را تبدیل به یک کالا ی کمیاب کرد و ساکنان لندن را وادار ساخت تا به جای کم کردن مصرف ذغال سنگ به میزان بیشتری از آن استفاده کنند. تا سال ۱۶۶۱ میلا دی یعنی بیش از یک قرن بعد، تغییر قابل ملا حظه ای در آلودگی هوا به وجود نیامد. چاره جویی و پیشنهادات عبارت بودند از برچیدن تمامی کارخانه های دودزا از شهر لندن و به وجود آمدن کمربند سبز در اطراف شهر و بالا خره این چاره جویی ها کار ساز شد.
● مشکلا ت آلودگی هوا
شواهدی دال برعلا قمندی جوامع انسانی در غلبه بر مشکل آلودگی هوا وجود دارند که از جمله آنها می تواند از تصویب و اجرای قوانین کنترل دود در شیگاگو سینسنیاتی به سال ۱۸۸۱ نام برد. ولی اجرای این قوانین و قوانین مشابه آنها با دشواری هایی مواجه شد و برای تمیز کردن هوا یاجلوگیری از آلودگی بیشتر آن تقریبا کاری انجام نشد. در سال ۱۹۳۰ در دره بسیار صنعتی میوز در کشور بلژیک در اثر پدیده و ارونگی مه دود در یک فضای معین محبوس شد. در نتیجه ۶۳ تن جان خود را از دست داده و چندین هزار تن دیگر بیمار شدند. حدود ۱۸ سال بعد در شرایط مشابهی در ایالا ت متحده آمریکا یکی از اولین و بزرگترین فاجعه های زائیده آلودگی ها رخ داد، یعنی ۱۷ نفر جان خود را باختند و ۴۳ درصد جمعیت نورا، پنسلوانیا بیمار شدند. درست سه سال بعد از فاجعه مه دود لندن در سال ۱۹۵۲، که نادیده گرفتن عواقب جدی آلودگی هوا غیر ممکن شد، در روز سه شنبه ۴ دسامبر سال ۱۹۵۲ حجم عظیمی از هوای گرم به طرف قسمت جنوبی انگلستان حرکت کرده با ایجاد یک وارونگی دمایی سبب نشست یک مه سفید در لندن شد واین مه دود به دستگاه تنفسی انسان سختآسیب رسانده بود و بیشتر مردم به زودی با مشکلا تی از قبیل قرمز شدن چشم ها، سوزش گلو و سرفه های زیاد مواجه شدند و پیش از آن که در ۹ دسامبر از سطح شهر دور شوند ۴۰۰ مورد مرگ مربوط به آلودگی هوا گزارش کردند. این تعداد تلفات برای متوجه ساختن افکار بریتانیایی ها جهت تصویب قانون هوای تمیز درسال ۱۹۵۶ کافی بود. سرانجام قانون کنترل آلودگی هوا در ایالت متحده آمریکا به تصویب رسید. اما این مصوبه تنها موجب به تصویب رسیدن یک قانون موثرتر گردید. این قانون یک بار در سال ۱۹۶۰ و بار دیگر در سال ۱۹۶۲ بازنگری شد و به قانون هوای تمیز سال ۱۹۶۳ (قانون عمومی ۲۰۶-۸۸) که برنامه های ناحیه ای محلی و ایالتی را برای کنترل هوا تشویق می کرد و در عین حال حق مداخله را برای دولت فدرال در صورت به خطر افتادن سلا مت و رفاه اهالی ایالت در اثر آلودگی ناشی از ایالا ت دیگر محفوظ نگه می داشت، الحاق گردید. این قانون معیارهایی برای کیفیت هوا وضع کرد که براساس آن ها استانداردهای کیفیت هوا و گازهای متصاعد شده در دهه ۱۹۶۰ میلا دی پی ریزی شد. اجرای قانون هوای تمیز نیز در سال ۱۹۷۰ به آژانس نوبنیاد حفاظت محیط زیست (EPA) محول شد. قانون به وضع استانداردهای درجه اول و دوم کیفیت هوای محیط زیست پرداخت. استانداردهای اولیه متکی بر معیارهای کیفیت هوا، برای حفظ سلا متی عموم مردم، دامنه وسیعی از ایمنی را در نظر می گیرد. در حالی که استانداردهای ثانوی که آن ها نیز متکی بر معیارهای کیفیت هوا باشند برای حفظ رفاه عموم انسان ها، به علا وه گیاهان، جانوران، اموال و دارایی هستند. اصطلا حات قانون هوای تمیز به سال ۱۹۷۷ به تقویت باز هم بیشتر قوانین موجود پرداخته است و ملت ها را به تمیز نگه داشتن مورد ارزیابی و اصلا ح دوباره قرار گرفتند. اگر چه این امکان وجود دارد که تغییرات بیشتری نیز انجام شود، کاملا محتمل است که کنترل آلودگی هوا برای ایجاد شرایطی که تحت آن هوا برای نسل های آینده تمیزتر و سالم تر نگاه داشته شود. از حمایت بیشتر عامه مردم برخوردار شود.
● بحران آلودگی هوا در ایران
آلودگی هوا ناشی از سوخت فسیلی خودروها در ایران، به خصوص در شهرهای بزرگ و به ویژه در کلا ن شهر تهران در وضعیت بحرانی و خطرناکی به سر می برد. آلودگی هوا در تهران در موارد متعددی به حدی رسیده است که مقامات محیط زیست و مقامات بهداشتی کشور وضعیت آلودگی هوا را خطرناک اعلا م کرده و خروج از منزل را برای مردم خطرناک اعلا م کردند و به دلیل آلودگی هوا، مهدهای کودک و مدارس ابتدایی و راهنمایی تهران تعطیل شد. گاز سمی ازن در اثر شدت گرمای زیاد، تابش شدید نور خورشید و خشکی هوا تولید می شود و در مجاورت با NOXهایی که از اگزوز خودروها منتشر می شود تشکیل مه دود شیمیایی در سطح زمین می دهد. بررسی های اولیه حاکی از آن است که این شرایط در برخی روزهای گرم سال در شهر تهران رخ می نماید و موجب دشواری های تنفسی و آسیب دستگاه تنفسی شهروندان می شود. سرفه، سوزش چشم و تنگی نفس در سالمندان و کودکان از آثار سو» این گاز خطرناک است. همچنین گاز ازن در طبیعت باعث تخریب برگ گیاهان شده و به علت نفوذ در اشیای پلا ستیکی آن ها را دچار آسیب می کند. خشکی درختان و خزان زود رس گیاهان از عوامل این گاز خطرناک است. ۶۵ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از خودروها است و روزانه ۲۰۱ میلیون کیلو دی اکسید کربن وارد هوای ایران می شود; به نحوی که بنزن هوای تهران ۱۰۰ برابر توکیو است. عمده آلا ینده هایی که باعث آلودگی هوای شهر تهران شده اند عبارتند از: مونوکسیدکربن، دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن، هیدروکربورها و ذرات معلق. مناطق ۱۲ با ۹۹/۱۷ درصد و ۱۱ با ۴۳/۱۶ درصد بیشترین آلودگی مونوکسیدکربن را دارند. طبق آخرین گزارش ها، بخش حمل و نقل بیشترین سهم را در آلودگی هوا دارد. مونوکسید کربن یکی از آلا ینده های گازی خطرناک است. آلودگی هوا تهدید دائم و جدی بر سلا مت و بهداشت جامعه و نیز محیط زیست دارد. بررسی خطرات زیست محیطی حاصل از سوخت بنزین نشان می دهد عمده ترین آلا ینده های این سوخت، اکسیدهای نیتروژن، مونوکسیدکربن و هیدروکربورهای نسوخته در محیط زیست است. بررسی ها نشان می دهد مونوکسیدکربن با هموگلوبین خون ترکیب پایداری را تشکیل می دهد که این ترکیب از رسیدن اکسیژن مطلوب به سلول ها جلوگیری کرده و سوخت و ساز سلول را مختل می کند. سرعت ترکیب اکسیدهای نیتروژن با هموگلوبین خون هزار مرتبه سریع تر از سرعت ترکیب مونوکسیدکربن با هموگلوبین است که موجب تشکیل مواد سرطان زا در خون می شود و ۲۰۰ برابر بیش از جذب اکسیژن است. تمایل جذب هموگلوبین خون با مونوکسیدکربن و اثرات سو» آن بر سلا متی به صورت اختلا ل در بینایی، تار دیدن، خستگی، سردرد و خواب آلودگی بروز می کند و باعث ایجاد تغییر در عملکرد قلب و شش می شود. آلودگی هوا باعث کاهش وزن نوزاد می شود و بر میزان مرگ و میر کودکان تاثیر می گذارد زیرا حساسیت نوزادان به آلودگی هوا بیشتر است. ابتلا ی کودکان به سرطان خون اولین پیامد زندگی در خیابان های پرترافیک است. مونوکسیدکربن ابتلا به بیماری های قفسه سینه در کودکان را افزایش می دهد و انجام فعالیت های مغزی را در افراد کاهش می دهد.
آلودگی هوا باعث عفونت های شدید تنفسی (ARI) در کودکان و اطفال، بیماری های مزمن تنفسی نظیر تنگی نفس و برونشیت، سرطان ریه و ابتلا به سرطان معده شده و اختلا لا ت ژنتیکی و ابتلا به بیماری های موروثی و اختلا ل در حافظه را افزایش داده، حملا ت آسم را تشدید نموده و به DNA آسیب می رساند.
مطالعات دانشمندان کانادایی نشان می دهد آلودگی هوا ناشی از خودروها جهش و آسیب ژنتیکی در حیوانات و انسان را سبب می شود.
آلودگی هوا همچنین حاصلخیزی خاک را کاهش می دهد و آن را از املا ح تهی می کند.
● آلودگی هوا در جهان
آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ و میر است. آمار بین المللی خسارات ناشی از آلودگی هوا نشان می دهد که بیماری های ناشی از آلودگی هوا چهارمین رتبه مرگ و میر را به خود اختصاص داده اند. به گزارش سازمان ملل متحد هر ساله ۳ میلیون نفر از مردم جهان به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند.
فقط در فرانسه سالا نه ۶ هزار نفر به علت آلودگی هوا می میرند. مطالعات اپیدمیولوژی در کشور هلند نشان می دهد سالیانه ۱۷۰۰ تا ۳۰۰۰ نفر به دلیل قرار گرفتن در معرض ذرات معلق دچار مرگ ناگهانی می شوند. این نوع مرگ و میر بیش از ۴ برابر نرخ مرگ ناشی از ایدز، ۶/۲ برابر نرخ مرگ ناشی از سرطان خون و ۵/۱ برابر تلفات ناشی از تصادفات رانندگی برآورد شده است. براساس مطالعات جدید محققان در آمریکا، در شیکاگو به ازای افزایش ۱۰ میکروب گرم آلا ینده درهر متر مکعب هوا ۸ درصد به تعداد مبتلا یان به سرطان ریه اضافه شده است».
تحقیقات انجام شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوا و وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی جمهوری اسلا می ایران نیز حاکی است میزان این آلا ینده ها در شهر تهران ۸/۲ برابر استاندارد جهانی است.
ذرات آلا ینده های فلزی از قبیل کادمیوم، نیکل، ارسنیک، یون های سولفات و نیترات و هیدروکربن های چند حلقه ای از طریق انتشار در هوا عوارض سو» متعددی از قبیل کاهش بهره هوشی، کند ذهنی، ضایعات کبدی، تنگی نفس و آمفیزم به وجود میآورد.
خطر مرگ و میر شهروندان تهرانی با افزایش ذرات معلق افزایش می یابد. نتایج حاصل از یک مطالعه منطقه ای در تهران نشان داد که در مدت ۱۴۰ روز، ۱۶۰ بیمار تهرانی به دلیل مشکلا ت تنفسی و قلبی ناشی از آلودگی هوا در ۵ بیمارستان تحت معالجه قرار گرفتند.
برپایه این گزارش سالا نه ۴۰۰۰ مرگ و میر براثر آلودگی هوا در تهران رخ می دهد که علا وه بر این تعداد مشابهی نیز که به بیماری سرطان ریه مبتلا شده اند و در معرض اکسیدهای نیتروژن بوده اند گزارش شده است. روزانه ۱۲۰۰ تن آلا ینده در هوای تهران پخش می شود. این درحالی است که رشد سالا نه انتشار ۲ CO در کشور ۲۵ درصد است.
مجموعه عوامل فوق نشان می دهد که وضعیت آلودگی هوا در وضعیت نامطلوبی قرار دارد وهمواره رو به وخامت می گذارد. لذا باید برای اصلا ح وضعیت موجود چاره ای اندیشیده شود. براساس تحقیقات انجام شده می توان با حذف حداقل ۴ سفر کوتاه درون شهری و غیر ضروری با اتومبیل شخصی در طول یک سال از انتشار ۱۰۰ کیلوگرم منوکسید کربن جلوگیری کرد.
براساس مطالعات انجام شده در یکی از دانشگاه های آمریکا، انتشار هر تن از موادآلا ینده هوا معادل ۵۳۰۰ دلا ر هزینه های جنبی (بیماری، تخریب ابنیه تاریخی، کثیف نمودن پوشاک و اثاثیه منازل و ...) بر جوامع تحمیل می کند که تنها برای سال ۱۳۸۰ در ایران این برآورد بالغ بر ۱/۱ میلیارد دلا ر می شود.
مبلغ ۱/۱ میلیارد دلا ر هزینه های جنبی آلودگی هوا براساس محاسبه فوق الذکر و با احتساب هر دلا ر ۸۶۵ معادل ۹۵۱/۵ میلیارد تومان می شود. این رقم دو برابر کل فصل خدمات درمانی در بودجه سال ۱۳۸۳ است که معادل ۴۱۵ میلیارد تومان است. مقایسه رقم فوق با بودجه های درمانی سال ۱۳۸۳ کشور اهمیت این موضوع را نشان می دهد.
به گزارش بانک جهانی ضرر و زیان مالی ناشی از آلودگی هوا در ایران در سال ۲۰۰۱ میلا دی (۱۳۷۹) حدود ۷ میلیارد دلا ر ارزیابی و برآورد شد که اگر سیاست های تولید و مصرف انرژی در ایران اصلا ح نشود، ضرر و زیان ناشی ازآلودگی هوا توسط بخش حمل و نقل به ۸/۴ میلیارد دلا ر خواهد رسید. مطالعات مربوط به کاهشآلودگی هوا در تهران به یک شرکت ژاپنی محول شده است. البته راه های مختلفی برای اصلا ح وضعیت موجود وجود دارد. مدیریت سفر، استفاده از وسایل نقلیه عمومی به جای وسیله نقلیه شخصی، توسعه مترو، توسعه مخابرات و استفاده از این امکانات به جای تردد از جمله این موارد است. یکی از راه های مهم در کاهش ترددها کاهش تقاضای سفر است، بدین معنی که با اتخاذ تدابیری نیاز مردم به تردد کاهش یابد. بخشی از ترددها را مراجعه به ادارات تشکیل می دهد. با اتخاذ تدابیراداری از جمله با مدیریت اطلا ع رسانی به ارباب رجوع در امور اداری، به ویژه اطلا ع رسانی غیر حضوری می توان بخشی از این ترددها را کاهش داد. ایجاد و تقویت پایگاه های اینترنتی و برقراری دولت الکترونیک می تواند نقش موثری در آینده کند.
یارانه بنزین و ارزانی فوق العاده قیمت آن نیز از عواملی است که موجب مصرف بی رویه بنزین و تقویت میل به استفاده از وسایل حمل ونقل شخصی شده است، ضمن این که اختصاص یارانه به بنزین دولت را از به امکان اختصاص بودجه بیشتر برای تقویت حمل ونقل عمومی محروم کرده است.
متاسفانه شرکت ژاپنی مورد اشاره در مطالعات خود موضوع کاهش تقاضای سفر را مورد توجه قرار نداده است.
اطلا ع رسانی در امور اداری ارباب رجوع مزایای مختلفی دارد که یکی از این مزایا تاثیر مثبتی است که در حد خود در کاهش آلودگی هوا و در نتیجه کاهش عواقب آلودگی هوا، از جمله کاهش مرگ و میر ناشی از آن برجای می گذارد و به رفع یا جلوگیری از بحران آلودگی هوا که بخشی از آلودگی محیط زیست را تشکیل می دهد منجر می گردد.
مراجعه به ادارات تهران حدود ۲۴۴ هزار مورد در روز است که ۱۰۰ هزار مورد مراجعه روزانه به ادارات تهران که از طریق اطلاع رسانی قابل اجتناب است که حدود ۴۱ درصد از مراجعات را تشکیل می دهد. با احتساب یک سفر رفت و یک سفر برگشت برای هر مراجعه اداری می توان گفت که با اطلاع رسانی در امور اداری می توان جلوی روزانه ۲۰۰ هزار سفر شهری و بین شهری را گرفت که ۹۶/۷ درصد آن یعنی ۱۹۳۴۰۰ سفر را سفر سواره تشکیل می دهد. این مقدار سفر سواره ۱/۴۳ درصد از ۱۳/۵ میلیون سفر سواره (ساکنین تهران و ورودی و خروجی به تهران) را تشکیل می دهد که با اطلاع رسانی در امور اداری قابل حذف است.
به اطلاع رسانی در امور اداری می توان مردم را از روزانه ۱۰۰ هزار مورد مراجعه به ادارات تهران بی نیاز کرد. به عبارتی دیگر با اطلاع رسانی در امور اداری می توان حدود ۴۱ درصد از کل مراجعات به ادارات تهران و حدود ۱/۴۳ درصد از کل سفرهای سواره تهران (شامل سفرهای درون شهری ساکنین و سفرهای ورودی و خروجی به تهران) را کاهش داد.
در تهران روزانه حدود ۱۳ میلیون لیتر بنزین مصرف می شود، در کل کشور مصرف روزانه بنزین در سال ۱۳۸۳ به طور متوسط روزانه ۶۲ میلیون لیتر است. بنابراین اگر فرض شود که در صورت اطلاع رسانی غیرحضوری امور اداری به ارباب رجوع ۱/۴۳ از ترددها و ۱/۴۳ درصد از مصرف سوخت در کل کشور کاهش پیدا کند، می توان گفت که روزانه حدود ۸۸۷ هزار لیتر بنزین در سراسر کشور صرفه جویی خواهد شد.
صرفه جویی دولت در یارانه بنزین از محل کاهش تردد در کل کشور، حاصل از اطلاع رسانی غیرحضوری به ارباب رجوع، سالانه معادل ۷۷ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان می شود.
مصرف بنزین به طور طبیعی موجب آلودگی هوا می شود. روزانه ۱۲۰۰ تن آلاینده در هوای تهران پخش می شود.
۶۵ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از خودروهاست. اگر ۵۰ درصد آلودگی های شهر تهران ناشی از خودروهای سواری در نظر گرفته شود، در نتیجه ۶۰۰ تن آلاینده در تهران مربوط به سفرهای سواره در تهران است. اگر اطلاع رسانی امور اداری بتواند ۱/۴۳ درصد ترددهای شهری و به همین نسبت مصرف بنزین و آلودگی هوا را کاهش دهد، در نتیجه از روزانه معادل ۸/۵۸ تن و سالانه معادل ۳۱۳۱۰ تن از آلایندگی هوای تهران کاسته خواهد شد.
بر اثر اطلاع رسانی غیرحضوری به ارباب رجوع در امور اداری می توان سالانه از ۴ میلیارد و ۸۱۲ میلیون تومان زیان ناشی از آلودگی هوای تهران جلوگیری کرد. با اطلاع رسانی غیرحضوری امور اداری روزانه بیش از ۸/۵ تن و سالانه معادل ۳۱۳۱ تن از آلایندگی هوای تهران کاسته خواهد شد. همانطور براساس مطالعات انجام شده در یکی از دانشگاه های آمریکا، انتشار هر تن از مواد آلاینده هوا معادل ۵۳۰۰ دلار هزینه های جنبی (بیماری، تخریب ابنیه تاریخی، کثیف نمودن پوشاک و اثاثیه منازل و...) بر جوامع تحمیل می کند.
اگر در ایران هزینه هر تن آلاینده یک سوم رقمی فرض شود که دانشگاه آمریکایی فوق الذکر محاسبه کرده است در نتیجه با توجه به رقم ۳۱۳۱ تن آلاینده کمتر در تهران ناشی از اطلاع رسانی، می توان گفت که سالانه از زیان مالی معادل ۵ میلیون و ۵۳۱ هزار دلار، معادل بیش از ۴ میلیارد و ۸۱۲ میلیون تومان جلوگیری خواهد شد.
بر اثر اطلاع رسانی غیرحضوری به ارباب رجوع در امور اداری می توان سالانه از ۴ میلیارد و ۸۱۲ میلیون تومان زیان ناشی از آلودگی هوای تهران جلوگیری کرد.
اگر ۶۲ میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین در کشور با ۱۳ میلیون لیتر مصرف روزانه در تهران مقایسه گردد، می توان نتیجه گرفت که می توان با اطلاع رسانی در امور اداری سالانه حدود ۲۳ میلیارد تومان از زیان های ناشی از آلودگی هوا در کشور کاست.

نویسنده : لادن جلالی

منبع : روزنامه مردم سالاری