فضاهای شهری قرون وسطی

برای دادن یک تصویر مختصر از تاریخچة فضاها می‌توان به فضاهای موجود در قرون وسطی اشاره کرد. در قرون وسطی فضاهای ناشناخته شده‌ای وجود داشت از جمله: اماکن مقدس و اماکن آلوده، اماکن حفاظت شده و اماکن باز و بدون حفاظ، اماکن شهری و اماکن روستایی و… تمام این سلسله مراتب، تفاوتها و اختلاطها، فضایی به وجود می‌آورد که می‌توان به اختصار آن را فضای مربوط به قرون وسطی نامید.
دگردیسی شهر قرون وسطی به شهر صنعتی بیشتر در حضور دودکش کارخانجات و منازلی متجلی می شود که شروع به استفاده از سوخت ذغال سنگ کرده اند.
شهر به تدریج توسه یافته و جمعیت آن حدوداً در فاصله زمانی پنجاه سال دوبرابر شده است. خیابان های وسیعی با خطوط مستقیم در شهر ایجاد شده اند که باعث توسعه و ایجاد محلات، میدان ها و پارکهای جدید شده اند.
تاسیسات زیربنایی شهری پیشرفت قابل توجهی یافته اند. دفاتر بزرگ اداری در رقابت با یکدیگر در شهر مستقر می شوند؛ بر تعداد سالن های تئاتر و کنسرت افزوده شده و اولین فیلم های سینمایی بر پرده ها ظاهر شده و مورد استقبال زیادی واقع می شوند.
فاضلاب شهری ایجاد شده و آبرسانی و لوله کشی گاز منازل توسعه بیشتری می یابند. خطوط سیم های برق و تلگراف در شهر ظاهر می شوند. کوچه ها شاهد گذرکردن اولین اتومبیل ها با موتورهای انفجاری و ترامواهای اسبی یا الکتریکی هستند. برای روشنایی معابر چراغ های گازی به طور فراگیر استفاده می شوند و جهت گرمایش منازل زغال سنگ جایگزین چوب می شود.
«معماری و شهرسازی با عرصه هایی سروکار دارند که گونه های مختلف فعالیت و ارتباط در چهارچوب های مختلف در آنها اتفاق می افتد. نحوه استفاده از فضا ،الگوی رفتاری استفاده کننده گان و سنن و فرهنگ آنان در شکل گیری فضاهای شهری نقش عمده ای ایفا می‌کنند. به بیان دیگر فضاهای شهری ظرف و بستر شکل گیری رفتارهای انسانی اند .
عرصه های تحقق این رفتارها در مقاطع مختلف زمانی به گونه های متفاوت نمود یافته اند ، در معماری روم فروم ها ، در معماری یونان آگورها و استادیوم ها ، در قرون وسطی میدان ها و گذرها و درشهرهای امروزی میادین ،مراکز خرید ، لبه ها و خیابانها، پارک ها و عرصه های عمومی شدند.
اصفهان در میان بلاد اسلامی از نظر شهر سازی نمونه ای کامل و در عین حال استثنائی است . نخست از اینرو که در دو دوره شهر سازی ، یکی متعلق به قرون وسطا و دیگری به دورة صفوی ، هر یک بطور آشکار و جدا از دیگری در ساخت آن دیده می‌شوددر قرون وسطی و خصوصاً با پیدایش شهرهای بزرگ در قرون دوازدهم تا چهاردهم، که با رشد زندگی شهری همراه بود. فضای شهری، از جمله خیابان و میدان، اهمیت بسیار یافت. فضای عمومی شهر نقش حیاط، به عنوان فضای باز مکمل ساختمان. را به خود اختصاص داد. جهت ساختمانها از نظر سازماندهی فضایی به بیرون متوجه شد و نمای اصلی نیز در بیرون قرار گرفت.
خیابانها در قرون وسطی ردیف به هم فشردة نمای ساختمانهای مسکونی چند طبقه بودند. طبقة همکف عموماً به کارگاه، انبار یا اسطبل اختصاص یافته و بخش مسکونی در بالا قرار می‌گرفت. فئودالیسم و کلیسا دو عنصر اصلی قرون وسطی به شمار می روند که مناسبات هر یک، آثار معینی در شهر ها بر جای گذاشته است. عناصر اصلی و مهم شهر ها در این دوره عبارتند از: فضاهای مذهبی، فضای تجاری و فضای حکومتی که نقش مهمی را در سازماندهی و مکان یابی میدان ها بر عهده دارند.
توجه عمیق به مفاهیم زیبایی شناسی در معماری و طراحی شهری، تاکید بر نظم و تقارن، به شکل و نظم کشیدن بی نظمی های قرون وسطی، باور عمیق به تاثیر در زندگی انسان از طریق به کارگیری نظم هندسی از نکات بارز شهرسازی این دوره است. شهر سازی مفهومی تازه یافته و اهتمام بسیاری از هنرمندان به عناصر اصلی عملکردی و پیوند ارگانیک آنها در زندگی شهری با یکدیگر معطوف می شود.
معناخانه‌سازی و شهرسازی قرون وسطی بنای باغشهرهای زمان ما بوده است از همان سده‌های نخستین هجری، باغسازی به شیوه ایرانی به فراسوی مرزها می‌رود و به مرور زمان گستره خود را وسیعتر می‌کند.
باغهای زیبای اندلس (در قصر الحمرا) و باغهای باشکوه «کشمیر» نمونه‌هایی از این باغهاست که تحت تأثیر باغسازی ایرانی شکل گرفتند؛ اما به طور کلی شیوه باغسازی در کشورهای شرقی از باغسازی ایران الهام گرفته است.
در کتاب «تاریخ تمدن»، نوشته «ویل دورانت» (قسمت عصر ایمان)، آمده است: باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفت و هم در بین اعراب و مسلمانان و هم در هندوستان رواج یافت و در قرون وسطی موجب الهام اروپاییان گردید. در اروپای قرون وسطا که در شهرها باغ عمومی و فضای سبز مفهومی نداشت، بیشتر شهرهای ایران در محاصره باغهای سرسبز و انبوه به خود می‌بالیده‌اند که پناهگاهی برای آسایش ساکنان آنها بوده است و از نظر زیبایی و طراوت در دنیای آن روز بی نظیر بودند.

سمانه ابولی