شمعی در باد

هر چند كه ۸۵ سال از تشكیل نخستین تشكل صنفی مطبوعاتی روزنامه نگاران ایران با نام انجمن مطبوعات در تهران می گذرد، اما هنوز روزنامه نگاران به هدف خود از تشكیل انجمنهای صنفی دست نیافته اند و همچنان خود را از بابت داشتن یك تشكل صنفی قدرتمند كه توانایی لازم را برای تامین حقوق آنان داشته باشد، محروم می بینند.
در تاریخ مطبوعات ایران، از زمان انتشار نخستین روزنامه كه میرزا صالح شیرازی به نام كاغذ اخبار منتشر كرد، روزنامه نگاری به عنوان یك حرفه پرخطر از شرایط مطلوبی برخوردار نبوده و روزنامه نگاران از حمایتهای صنفی و امنیت شغلی محروم بوده اند، درحالی كه روزنامه نگاران در فرایند تولید و انتقال پیام به عنوان ركن مهم ارتباطات اجتماعی، نقش بسیار حساسی را ایفا می كنند.
در حال حاضر نیز ۶ انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران، انجمن دفاع از آزادی مطبوعات، انجمن نویسندگان و عكاسان ورزشی ایران، انجمن روزنامه نگاران مسلمان، عكاسان مطبوعات و انجمن روزنامه نگاران زن ایران در عرصه مطبوعات كشور حضور دارند. اما آنها تا چه اندازه توانسته اند رضایت نسبی روزنامه نگاران و نویسندگان عضو خود را به دست آورند؟
به رغم همه تلاشهای صورت گرفته به نظر می رسد كه روزنامه نگاران، تاكنون از این تشكلهای صنفی كه برای احقاق حقوق حرفه ای خود ایجاد كرده اند، به دلایل مختلف ساختاری و قانونی بهره چندانی نبرده اند.
اما روزنامه نگاران آیا می توانند امیدوار باشند انجمن هایی كه از سوی خودشان شكل گرفته و شروع به فعالیت كرده، روزی بتواند در پیگیری مطالبات و خواسته های بر حق آنان موفق باشد.
انجمن هایی كه مشروعیت خود را تنها از روزنامه نگاران بگیرند و نه از وابستگی خود به قدرت یا گروهی خاص!
نخستین تلاش برای ایجاد تشكلهای صنفی و تامین حقوق معوقه جامعه مطبوعاتی ایران را باید در انقلاب مشروطه جستجو كرد، چون انقلاب مشروطه ضمن تاثیر بسزایی كه در روند كمی و كیفی انتشار نشریات داشت، موجب پیدایش تفكر گروه گرایی و ایجاد نخستین تشكیلات مطبوعاتی ایران نیز شد و سرانجام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی نخستین اتحادیه مطبوعاتی كشور، با همكاری گروهی از مدیران جراید با انگیزه ایجاد گروه های صنفی برای مقابله با فشارها و اعمال محدودیت های دولت، شكل گرفت و در نهایت به دلیل صف آرایی در مقابل دولت به سرعت از هم پاشید.
●بارقه های امید
پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ كه به سرنگونی سلطنت رضاشاه و تبعید او به جزیره موریس انجامید، بار دیگر تلاش برای تشكیل انجمن های حمایتی مطبوعات از سر گرفته شد. در این دوره مدیران نشریات، تشكیلاتی با عنوان انجمن داشتند و واحد صنفی نویسندگان مطبوعاتی نیز با نام سندیكا فعال بود. مهمترین تشكیلات و انجمنهای ایجاد شده در دوران حكومت پهلوی دوم عبارت بودند از انجمن روزنامه نگاران ایران كه در اوایل خردادماه ۱۳۲۵ و با هدف تامین منافع صنفی اعضا و برقراری ارتباط روزنامه نگاران ایرانی با نظام مطبوعاتی سایر كشورها تشكیل شد و سندیكای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات كه به عنوان مهمترین و بزرگترین واحد ثبت شده صنفی مطبوعاتی تاریخ روزنامه نگاری ایران در سال ۱۳۴۱ آغاز به كار كرد.
صندوق رفاه نویسندگان و خبرنگاران حرفه ای، صندوق تعاون، صندوق تعاونی اعتبار مسكن نویسندگان و خبرنگاران، از واحدهایی بودند كه زیر نظر سندیكای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات ایران فعالیت می كردند.
مهمترین اقدام سندیكا نیز اعتصاب ۷۰ روز مطبوعات در سال ۱۳۵۷ بود كه از سوی این تشكل مطبوعاتی رهبری شد. به طوری كه در دی ماه ۱۳۵۷ روزنامه نگاران ایران به قدرت و همبستگی خود بالیدند و توانستند دولت شریف امامی را به آزاد كردن روزنامه نگاران زندانی و توقف بازداشت نویسندگان مطبوعات وادار كنند.
●یك سندیكا، یك قدرت
محمد بلوری، دبیر سندیكای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات در مقایسه قدرت اجرایی و اعمال نظر صنف روزنامه نگاران دیروز و امروز می گوید: قدرت سندیكا كه می توانست با یك اعتصاب جمعی دو روزه تمامی روزنامه نگاران بیكار شده را به سر كار برگرداند و بیانیه های آن تاثیر مستقیم بر اداره حكومت داشت تنها از همبستگی اعضای سندیكا ناشی می شد. او توضیح می دهد: تمامی روزنامه نگاران عضو سندیكا به رغم ایدئولوژی های متفاوت و حتی مخالف، در سندیكا یكدیگر را هم صنف می دیدند و هماهنگی صنفی را بر اختلافات ایدئولوژیك ارجح می دانستند. حقوق صنفی خود را می شناختند و از این آگاهی و همبستگی بود كه قدرت تاثیرگذاری بر حكومت و چانه زنی را داشتند.
بلوری از قدرت روزنامه نگاران و خبرنگاران با پشتوانه سندیكا در مقابل مدیران مسئول و كارفرمایان می گوید : اگر مدیری، خبرنگاری را اخراج می كرد در سندیكا احضار می شد، مدیر مسئول می دانست اگر در دادگاه حضور پیدا نكند، تحریریه قلم ها را زمین می گذارد.
به تعبیر بلوری، یكی دیگر از دلایل نبود انسجام صنفی بین روزنامه نگاران تصمیمی آگاهانه برای گشایش انجمن های موازی انجمن صنفی روزنامه نگاران است. سندیكایی كه می توانست قدرت واحد داشته و تمامی اعضا را در قالب یك تشكل قدرتمند راهبری كند و روزگاری حتی سهمی جدی در تعویض نخست وزیر (ازهاری) را داشت و می توانست دولت را متعهد به حذف سانسور از مطبوعات كند، گرچه نباید شرایط آن دوران را با این دوره مقایسه كرد، اما در كل تشكل های صنفی ضعیف عمل می كنند.
●فقدان تشكل
آخرین مجمع عمومی و انتخاب هیئت مدیره سندیكای نویسندگان در ۲۶ مهرماه ۱۳۵۸ درست یك سال پس از پیروزی انقلاب برگزار شد و پس از آن به دلایل مختلف، مهمترین تشكل صنفی روزنامه نگاران ایران در وضعیتی بلاتكلیف قرار گرفت و به دست فراموشی سپرده شد.
تا اینكه پس از كش و قوس های بسیار، پیگیری های پراكنده و كوششهای سازمان نیافته در مهرماه ۱۳۶۷ جلسه ای در حضور وزیر ارشاد وقت تشكیل شد و در پاسخ به درخواست جامعه مطبوعاتی كشور كه خواستار تشكیلاتی برای حفظ منافع خود شده بودند، مقرر شد تا شكل حقوقی چنین تشكیلاتی تعاونی باشد و در نهایت در نشستی با حضور ۳۲ صاحب امتیاز فعال آن زمان، هیئت موسس تعاونی مطبوعات ایران و هیئت رئیسه آن برگزیده شدند.
با تشكیل تعاونی مطبوعات كه با هدف و انگیزه رفع نیازهای شغلی كارفرمایان مطبوعات ایجاد شد، آن دسته از خبرنگاران و روزنامه نگاران كه با كارفرمایان خود دچار مشكل بودند، به نوعی احساس می كردند كه از حداقل پشتیبانی های صنفی با وجود تشكیل تعاونی مدیران مسئول محروم می شوند، چون در چنین وضعیتی تعاونی مطبوعات با گرد آوردن مدیران مسئول و صاحبان امتیاز نشریات، تنها پرچم دفاع از منافع این قشر از جامعه مطبوعاتی را برافراشته بود و در عمل به منافع صنفی روزنامه نگاران بی توجه بود.
●تولدی دیگر
سرانجام در مردادماه ۱۳۷۷ خبرنگاران و نویسندگان مطبوعات ایران از تشكیل انجمن صنفی روزنامه نگاران باخبر شدند. انجمنی كه در نخستین ماده اساسنامه اش قید شده بود: در اجرای ماده ۱۳۱ قانون كار ایران و به منظور حفظ حقوق و منافع مشروع قانونی و بهبود وضع اقتصادی نویسندگان، خبرنگاران، عكاسان و گرافیست ها، طراحان، كاریكاتوریست ها، مترجمان و ویراستاران هیئت های تحریریه و مطبوعات، انجمن صنفی روزنامه نگاران تشكیل می شود. خبر تشكیل انجمن بیشتر روزنامه نگاران را خوشحال كرد. چرا كه به گمان آنان این تشكل می توانست مشكلات حقوقی و صنفی آنان را پیگیری كند، دارای قدرت اجرایی باشد و به مسایلی بپردازد كه به طور مستقیم با وضعیت صنفی و زندگی روزنامه نگاران در ارتباط است. این بود كه بسیاری از روزنامه نگاران نام خود را در فهرست اعضای انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران به ثبت رساندند تا با عضویت در این انجمن كمی از كار در حرفه نامطمئن و پر خطر روزنامه نگاری احساس آرامش كنند.
در طول ۸ سال كه از اعلام موجودیت انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران می گذرد، بیش از ۲هزار نفر به عضویت آن درآمده اند. به دلیل اینكه مدیران نشریات با خبرنگاران خود قراردادهای رسمی و قانونی نمی بندند و به جای آن از شركت های پیمانكاری استفاده می كنند نمی توان آمار دقیقی را نیز درباره تعداد خبرنگاران و روزنامه نگاران كشور اعلام كرد.
در این میان بیشتر اعضای این انجمن خواهان پرداختن به مشكلات ناشی از ناامنی شغلی خبرنگاران و مسایل رفاهی، بازنشستگی، بیمه و مسكن هستند. در واقع بیشترین انتقاد به انجمن نیز تاكنون از همین زاویه صورت گرفته است، این موضوع كه انجمن صنفی روزنامه نگاران به دلیل پرداختن به مسایلی كه رنگ و بوی سیاسی دارد، از پرداختن به اهداف اصلی خود بازمانده است. مسئولان انجمن در پاسخ به این انتقادات معتقدند كه در كنار چالش با كارفرمایان برای اجبار آنها به رعایت حقوق خبرنگاران و نویسندگان مطبوعات، نمی توان از چالش با لایه های قدرت به دلیل تصویب و وجود قوانین ناكارآمد و تدوین قوانینی كه منجر به ایجاد محدودیت برای فعالیت روزنامه نگاران می شود، همچنین برخی برخوردهای صورت گرفته با اهل قلم غفلت كرد. در واقع انجمن صنفی روزنامه نگاران می كوشد تا در راستای اصلاح وضع حرفه ای روزنامه نگاری موانع و مشكلات ساختاری آن را نیز بررسی كند و در كوران چنین فضایی بود كه انجمن روزنامه نگاران مسلمان و انجمن روزنامه نگاران مستقل شكل گرفت، یا انجمن دفاع از آزادی مطبوعات به عنوان یك تشكل غیرصنفی از دل جلسات انجمن سردبیران روزنامه ها بیرون آمد و از سوی تعدادی از سردبیران روزنامه هایی كه حامیان اصلاحات سیاسی بودند، معروف شد.
در واقع انجمن دفاع از آزادی مطبوعات، زاییده تحولاتی بود كه اواسط دهه ۷۰ در عرصه سیاسی اجتماعی و به تبع آن مطبوعات ایران رخ داد.

بنیامین صدر

منبع : روزنامه همشهری