شریعتی و دوران گذار

۱- اصطلاح دوران گذار به خودی خود هم جذاب است وهم مخاطره آمیز . جذاب است زیراكه مرحله‌ای تازه را در عرصه تمدن وروابط زندگیِ اجتماعی را بشارت می‌دهد، ومخاطره آمیز است از آن جهت كه درتعارض با بسیاری از سنت‌ها، عادات وروابط موجود قرار می‌گیرد ، بویژه هنگامی‌كه دوران گذار به چالشِ با سنت‌های دینی می‌پردازد.
همچنین به‌نظر می‌رسد كه اصطلاح نوگرائی‌دینی هم فرایندی از همین چالش‌های دوران گذار باشد . این اصطلاح نیز برای بسیاری از دین‌داران ومعتقدان به دین ، مشكوك وحتی اضطراب آور است . شاید از آن جهت كه هر اندیشه نو، تاحدودی نفی‌كننده اندیشه پیشین است ، واین بدگمانی را پدید می‌آوردكه شایدنوگرائی دینی در نهایت به نفی اصلِ دین منجر شود . ازاین جهت بسیار اتفاق افتاده ومی‌افتدكه نوگرایانِ‌دینی درمظان واتهاماتی چون ارتداد،بدعت، و كفر قرارگیرند .
اگر ازامتیازاتِ‌طبقاتی، صنفی ، اقتصادی واجتماعیِ سنت‌گرایان بگذریم وتنها دغدغه دین داری راكه درمخالفت بانوگرائی ابراز می‌شود مورد توجه قرار دهیم ، به‌اینجا می‌رسیم كه شاید نوعی سوءتفاهم به این مخالفت‌‌ها دامن زده‌است وبسا كه اگراصطلاح نوگرائی دینی تعریف شودوحدودآن مشخص گردد، آنگاه راه برای تفاهم بیشترهموارخواهدشد.
بحث پیرامون معنای واژه دین در مجال این نوشتار نیست ودراینجا تنها از این منظر می‌توانیم دین رامورد تامل قرار دهیم كه آیا دین درگوهر خود با عبور وگذار ونوگرائی می‌تواندهماهنگی وسنخیت داشته باشد یانه؟ تاكنون اگر هم معنای گذار وعبور درعرصه دینی مطرح شده، بیشتر عبور وگذارِ شخصِ دیندار از مرحله‌ای به مرحله‌دیگر ودرنهایت عبور از دنیا به آخرت بوده‌است، واین معنا بامسئله عبور شخص یا جامعه از سنت‌های دینی بسی متفاوت است.
ازاین منظر كه مورد بحث مااست می‌توانم بگویم كه هم كلمه دین وهم كلمه اسلام برای همه رسولان به‌گونه‌ای یكسان آمده است وهمه‌آنان رسولان یك دین شمرده شده‌اند. درحالی كه صورت وشكلِ ظاهرِ آداب دینی كه هركدام ازآنان بر جای نهاده‌اند تا حدودی باهم متفاوت است ،بنابراین شاید بتوان گفت كه دین درعین حال كه گوهر یگانه‌ای دارد امامی‌تواند صورت‌های گوناگون داشته باشد، صورت‌هائی كه هركدام بنحوی ازآن گوهر یگانه برآمده‌اند، وچندان سیال وزنده بوده‌اند كه حیات وزنده بودن را درعرصه‌ای فراتر از روزمرگی‌های معمول برای مردمان پدید آورده‌اند
نشانه دیگری كه صورت‌های دین را ازیكسو وگوهر آنراازسوی دیگر تایید می‌كند چگونگی كاربرد واژه‌دین دردوحوزه معنائی متفاوت درقرآن است، كه دربرخی موارد به معنای آداب ، رسوم، سنن ، عادات واعمال آمده است ودرحوزه دیگر به معنای جزا، پاداش، كیفر ، فرجام وعاقبت می باشد .گوهر اصلی دراین دوحوزه معنائی دغدغه‌‌ای است كه هرانسانی‌وهر جامعه‌ای نسبت به فرجام وعاقبت خویش دارد، و اعمال ، آداب، رفتار‌ها،
وقوانین‌ومقررات‌كه آدم‌هاوجوامع خود راملزم به اجرای آن می‌كنند، صورتی ازهمان‌دغدغه درونی،فطری وگاه ناخودآگاه انسان‌است‌كه‌می‌توان ازاین‌دغدغه بنیادی وفطری‌كه سربه
سوی تعالی دارد بعنوان گوهر دین نام برد.
به تعبیر ساده‌تر می‌توان گفت كه دین دغدغه‌ای درونی وبنیادین است كه ذهن وروان آدم‌ها را معطوف به فرجامِ خود می‌كند، اعم از آنكه این فرجام درهمین جهان گیتیانه تصویر شود یادر فراسوی زندگی كنونی ، ودرعالمی دیگر . این تصویر چیزی است كه متناسب با افق اندیشه هركسی یاهر ملتی گسترش می‌یابد یا محدود می‌شود. اگر به‌این پیش فرض وفادار باشیم می‌توانم بگویم كه دین را صورت یاهیاتی‌است كه در رفتار های فردی‌و اجتماعی تجلی پیدا می كند ، ودیگر آنكه دین راگوهری یامعنائی است كه به تعالی وفرجام شایسته‌ای كه‌انسان درجستجوی آن است اشاره می‌كند
به سخن دیگر دین اعم از آنكه وحیانی وقدسی باشد یاایده ونظری غیر وحیانی وغیر قدسی ، به هرحال ذهن رامعطوف به آینده وسرنوشت وفرجام می‌كند، واینكه هر عملی كه اكنون انجام می‌دهیم نتیجه وبرآیندی متناسب باهمین عمل ورفتار پدید خواهد آورد.
بنا به این پیش فرض، همه اعمال، رفتارها ، عادات، آداب ومقررات وضوابط اجتماعی كه امروز داریم صورت یاشكلِ دین است . اگر این رفتارها وروابط ومقررات به اعتلای انسان وتوسعه انسانیِ فرد وجامعه بیانجامد به آن‌دغدغه درونی پاسخِ مثبت داده‌ایم ، واگر به ذلت وناكامی انسان وجامعه منجر شود ، دینی باطل، غیر انسانی وغیر خدائی است. زیرا درتلقی ما از دین واسلام ، خداوند انسان را به رشد، اعتلا، وسلم وجهانی بی گزند دعوت كرده است
بدیهی است كه صورت دین، یا آداب وعادات درهر جامعه‌ای از یك سو متناسب است باساختارهای موجودآن جامعه واز سوی دیگر متناسب است با اهدافی كه مردم آن جامعه برای خود باور دارند، وهنگامی كه ساختار های اجتماعی صیرورت پیداكند صورت دین نیز اگرسخت وسنگ نشده باشد صیرورت می‌یابد
به تعبیر دیگر صورت‌های دینی كه متناسب باساختارهای اجتمای است ، مقید به زمان ومكان هستند ، وبادگرگونی ساختارها وتوسعه افق اندیشه عمومی در جامعه ، صورت‌های دینی هم صیرورت می‌یابند. اما تغییر ساختارهای اجتماعی هم چیزی نیست كه به سادگی وسهولت پدیدآید ، گاهی هزاره‌ای ویاهزاره‌هائی به طول می‌انجامد تا یك جامعه شبانی به عرصه جامعه كشاورزی گذر كند ویا جامعه‌ای با انقلاب صنعتی درساختارهای اقتصادی واجتماعی خود تحول بنیادی پدیدآورد، ودوران گذار را ازمرحله‌ای به مرحله‌دیگر طی كند.
همچنین بدیهی است كه دوران گذار به نوعی پوست انداختن می‌ماند، وبه‌تلاش ومجاهدت‌های بسیاری نیاز دارد.مجاهداتی كه هم سبب حفظ گوهر دین شود وهم بتواند با كمترین هزینه از صورت‌ها وسنت‌های گذشته عبور كند، بویژه آنكه درهر دوره‌ای ازتاریخ ، آداب ، وعاداتِ مربوط به ساختارهای اجتماعی در هیات دین درمی‌آید وگاه‌چنان بر شمایل دین می‌چسبند وباآن یگانه می‌شوند كه هرگونه تغییر ودگرگونی در صورت دینی را بسی دشوار وسخت می‌كنند. درصورتی‌كه اگر درهر جامعه‌ای به‌گوهر دین توجه داشته باشند می توانند بی خطر از افتادن در ابتذال ازصورت سنگ شده پیشین عبور كنند وبه صورتی تازه متناسب با ساختارهای كنونی جامعه دست یابند . صورتی كه صیرورت ودگردیسی‌ِانسان وجامعه را به سوی فراروندگی واعتلا برتابد.
۲- ازدیر باز تاكنون ، در جوامع بشری دو جریان دینی را به موازات هم می‌بینیم كه دریك سیر دیالكتیكی پیش آمده‌اند. یكی جریانی كه به میراث كهن وآنچه ازپیشینیان برجای مانده می‌اندیشد ، ودیگری به‌آنچه هنوز آفریده نشده ودرپرده غیب آماده می‌شود برای زاده شدن .به تعبیر دیگر اولی برآن صورتی كه پدید آمده اشراف دارد ودرتلاش است تاآن صورت را تثبیت كند وخود را وجهان را مطابق آن صورت بسازد ودومی با اشراق به‌گوهر دین سودای جهانی ،انسانی و جامعه‌ای متعالی‌وبی‌گزندرادارد كه هنوز پدیدنیامده است.
ازجریان اولی عالم وفقیه پدید می‌آید واز دومی‌هنرمندوعارف . حضور موازی هردو جریان در یك جامعه می‌تواند سبب حركتی موزون وعمیق درجامعه شود ونبود هركدام ازاین دوجریان درعرصه اجتماعی ،یاسبب ایستائی ، جمود ، وتحجر می‌شود،یاسبب به‌هم‌ریختگی، آشوب ونابسامانی .
به نظر می‌رسد كه درخشانترین وپویاترین دوره‌تمدنی كه مسلمانان داشته‌اند مربوط به‌همان دوره‌ای می‌شود كه هردو جریان درجامعه حضور داشتند . یعنی قرن‌های سوم تا هفتم هجری .
۳ - اندكی پیش از گیر ودارِ مشروطه به‌دلایل بسیار وپیچیده‌ای، ساختارهای‌اجتماعی ایران، تغییر بنیادیِ خود را آغاز كرد، به ویژه با ورودِ دست‌آوردهای انقلاب صنعتیِ‌غرب این تغییرات‌ ساختاری شتاب گرفت. نتیجه آن شد كه اندك اندك صورتِ دین باساختارهای جدید تعارض وناهماهنگی پیداكردبویژه آنكه صورت دین دراین روزگار ،وازآنجا كه بسیاری از عوامل تغییر دهنده درساختارهای اجتماعی درون‌زا نبودند، ایرانیان نتوانستنداشراف خودرا به وضع موجود حفظ كنند.
یعنی نتوانستند صورتی تازه ازدین را كه متناسب با شرایط وساختارهای كنونی جامعه باشد پیداكنند، این بود كه بسیاری ازدین داران وعلمای دینی یاصراحتاً با دوره‌تمدنیِ تازه ازدر مخالفت آمدند یا خود رااز این دوره‌تمدنیِ جدید بركنار نگه داشتند، وروز به روز با وضع موجود بیگانه‌تر شدند، درحالی كه همان صورت دینی گذشته را برای خود حفظ می‌كردند.
از سوی دیگر ، روشنفكران وتحصیل‌كرده‌هایی كه باتمدنِ امروز جهان آشنائی یافته‌بودند صورتِ دینیِ گذشته را ناكارآمد وبلكه مانع توسعه اجتماعی می‌دیدند . این بود كه درخوشبینانه‌ترین حالت ، بی آنكه به گوهر دین توجه كنند چشم برآن فروبستند،وبرای جبران خلاء دینی،دانسته وندانسته ، مكتب‌های سیاسی‌وایده‌الوژی‌های جدیدراجایگزین آن كردند.
بعداز شهریور۲۰ ‌كه آزادی‌هایی نسبی ‌در ایران‌ پدیدآمد شاهد انواع ‌صورت‌هاو صورتك‌هایی هستیم كه هركدام به نوعی داعیه دارِسامان دادن به هویت وخویشتنِ انسان وجامعه امروز بودند.از نحله پاك‌دینی‌كه احمدكسروی‌داعیه‌دارآن بودتاانواعِ ایده‌الوژی‌ های چپِ وارداتی. وجوانان تحصیل‌كرده ایران كه درجستجوی شكلی وصورتی برای زندگی كردن بودند گروه گروه به این نحله‌ها وایده‌الوژی‌ها روی می‌آوردند.
دراین حال وهوا برخی از تحصیل كرده‌ها وروشنفكرانی‌كه دغدغه دینی داشتندتلاش كردندتا باتوجه به گوهر دین، صورتی علمی وعقل پذیر ازهمان‌ صورت سنتی ارائه دهند تا ازریزش نیروهای جوان درایده‌الوژی‌های غیر دینی وغیر اسلامی پیشگیری كنند. استاد محمدتقی شریعتی مزینانی پدر دكتر شریعتی درمشهد یكی ازنخبه‌ترین آغازگران این حركت بود . همزمان با اودرتهران نیز مهندس مهدی بازرگان، آیت‌الله‌طالقانی، دكتر یدالله سحابی ، وبرخی دیگر از بزرگان به‌این كار سترگ آغازكردند
نتیجه كاراین بزرگان بهیچ‌روی پدیدآوردن صورت تازه‌ای ازدین نبودبلكه باعلمی كردن همان صورت‌های سنتی درصدد پاسخ به شبهاتی بودندكه روشنفكران وتحصیل كرده‌های آن روزگار بر دین وارد می‌كردند.
اما باشتاب گرفتن دگرگونی‌های اجتماعی اندك اندك به‌آنجا رسیدیم كه آن صورتِ درهمه موارد هم نمی‌تواند باشرایط تازه تطبیق كند ، بویژه آنكه جامعه درحال گذار ما نمی‌توانست حتی برای یك نسل هم كه شده ازثباتی نسبی برخوردار باشد وساختاری نسبتاً مشخص داشته باشد. مثل رودخانه‌ای پر شتاب كه هیچ تصوبری نمی‌توان برآن نقش كرد، و هرنقشی كه برآن افكنیم چندلحظه‌ای بیشتر دوام نمی‌آورد .
درعرصه روشنفكری غیر دینی نیز همان می‌رفت ، یاس وسرخوردگیِ روشنفكران غیر دینی بعد از سالهای ۱۳۳۰ حاصل نقش برآب شدنِ‌ صورت‌هائی است كه پیش ازآن رقم زده بودند .
۴ - شریعتی روشنفكرِ این روزگاراست ، روزگاری كه همه چیز پرشتاب درحال دگرگونی است واگر چه همزمان بااو بسیاری ازاندیشمندان دین دار به‌كارسامان دادن اندیشه دینی در نسل جوان بودند ، اما همانطور كه گذشت زمان هم نشان دادكه سخن آنان از گستره زمان حیات خودآنان فراتر نرفت .
به گمان من آن بخش از نوشته ها وسخن شریعتی كه امروز مورد توجه قرارگرفته، چیزهائی هستند كه‌لازمه دوران گذار است، ونه چیزهائی كه به عنوان سر پناه بتوان لحظه‌ای
درآن آرام گرفت .این است كه دراین مرحله پرشتاب كنونی او اهل ایمان است ونه اهل اعتقاد، عارف است ونه فقیه، اوهم مانند مولوی وگاهی مانند نیچه به افق دوردستی اشار می‌كند كه ابرانسان را نشان دهد ، آزادی ازنگاه اوبسی مقدس‌ترازبسیاری مقدسات است،وبه‌هیچ روی آزادی را برای یله كردن ورها شدن خود نمی‌خواهد.
آزادی یعنی امكان سرپیچی از جبر حاكم ، اعم جبرهای اجتماعی سیاسی جبر سنت ، جبرطبیعت و… تا با این ودیعه‌مقدس خورا وجامعه خود را ازگذشته وحال عبور دهد وبه آینده‌ای ارزشمندتر ودلپذیرتر برساند.
حتی نام هائی كه تاپیش از شریعتی معنایی معطوف به گذشته داشت با یك چرخش حیرت انگیز ذهن را معطوف به آینده كرد مانند مذهب به معنای راه ونه به معنای هدف.

منبع : سایت آیین پژوهی و فرهنگ