هزار و یک شب در یک شب

«نوشتن فرآیندی است كه باید به طور منظم و در یك زمان مشخص صورت پذیرد. بزرگترین اشتباه یك نویسنده منتظر ماندن برای دریافت الهامات فراحسی است. گاه این انتظار به درازا می كشد و درست معادل مقدار زمانی می شود كه فرد برای نوشتن یك رمان بزرگ می بایست صرف كند.»
«نویسنده با یقین به موضوع های خاص و تفكر طولانی پیرامون موضوع، می تواند به تدریج جریان لگام گسیخته ذهن را مهار كرده آن را تحت نظارت خود دربیاورد.»
توصیه هایی از این دست را معمولاً از بزرگان و مدرسان ادبیات داستانی می شنویم. اما آیا می توان با عمل به توصیه هایی از این دست، اصول داستان نویسی را فرا گرفت یا این كه نیاز است تا با حضور در جلسات آموزش داستان نویسی الفبای این رشته را فرا گرفت. بسیاری معتقدند نویسندگی جنبه ذاتی دارد و اگر هنرجو استعداد ذاتی و اولیه را نداشته باشد حضور او در جلسات و كلاس های آموزش نویسندگی بی ثمر خواهد بود.
از طرفی برگزاركنندگان كلاس های آموزش نویسندگی با تأیید ضمنی این ادعاها معتقدند نویسندگی در عین ذاتی بودن قابل آموزش است و از همین روست كه در كشور ما افراد بسیاری اقدام به راه اندازی كارگاه های خصوصی داستان نویسی كرده اند. اغلب این كارگاه ها به صورت موردی است و از نظر زمانی دوام چندانی ندارند. بسیاری از این كارگاه های نویسندگی بر اساس درخواست چند هنرجو و پذیرش استادی در این زمینه شكل می گیرد و معمولاً جنبه توافقی بین طرفین دارد. شهریه این كارگاه ها هم بر پایه توافق طرفین است. هیچ ارگان و نهادی در كشور ما برای این نوع كلاس ها و كارگاه ها، تعرفه معینی تعریف نكرده است، چرا كه این كارگاه ها، مورد تأیید نهادهای مربوطه نیستند.
اغلب اداره كنندگان كارگاه های نویسندگی در سال های اخیر از بین نویسندگان پیشكسوت معاصر بوده است و به ندرت نویسندگان جوان و یا میانسال به این كار مبادرت كرده اند.
بقیه كارگاه های نویسندگی در كشور ما هویت مستقل ندارد و همان طور كه اشاره شد معمولاً برای یك دوره یكی دو ماهه و در نهایت فصلی برگزار می شوند. اساتید این كارگاه ها هم معمولاً متغیر است. در این میان نهادهای دولتی انسجام بیشتری دارند و حوزه هنری فعال ترین نهاد در این زمینه است.
●جمال میرصادقی، نویسنده و مدرس ادبیات داستانی:
داستان نویسی ذاتی نیست
برپایی كارگاه های داستان نویسی، مختص ایران نیست. این قضیه از چهل، پنجاه سال پیش در كشورهای آمریكایی و اروپایی پایه گذاری شده و در طول سال های گذشته، نویسندگان بزرگی از كارگاه های نویسندگی خلاق سر برآورده اند كه امروزه در ردیف قله های ادبیات داستانی جهان هستند. علتش هم آن است كه آنها زودتر از ما به این نكته پی بردند كه داستان نویسی هم مثل سایر هنرها قابل آموزش است؛ مثل طراحی، نقاشی، گلیم بافی و هنرهای دیگر. من زمانی كه به این نكته پی بردم درصدد برآمدم با برپایی كلاس هایی، تئوری های ادبیات داستانی را در قالب مواد درسی به علاقه مندان آموزش بدهم. یادم می آید قبل از انقلاب برپایی كارگاه های داستان نویسی در ایران سابقه نداشت. بعد از انقلاب من جزو اولین كسانی بودم كه به این كار اقدام كردم. تا به حال هم این كلاس ها تداوم داشته است.
در این سال ها من توانستم شاگردان زیادی را به جامعه ادبی ایران معرفی كنم و از این بابت خوشحالم.
نكته دیگر تثبیت نظریه قابل آموزش بودن نویسندگی است كه پیش از این خیلی ها آن را باور نداشتند. من شخصاً معتقدم داستان نویسی قابل آموزش است و یك پدیده ذاتی نیست. اگر بگوییم داستان نویسی یك موهبت الهی است و همگان نمی توانند از آن برخوردار باشند، آن وقت باید ادعا كنیم آدم هایی كه در سرزمین هایی مثل آمریكا زندگی می كنند نسبت به ما برتری فراوانی دارند، در حالی كه اصلاً این طور نیست.
ما چیزی از آنها كم نداریم و اگر در بین آنها نویسندگان بزرگی ظهور كرده اند، شاید علتش این باشد كه به صورت حرفه ای آموختن دروس و تئوری های آن را جدی گرفته و حالا با بهره گیری از آموخته های داستانی خود، داستان های به مراتب موفق تری نسبت به دیگران می نویسند و ما هم با یادگیری نكاتی كه آنها یاد گرفته اند می توانیم با آنها برابری كنیم و در این راستا كارگاه های داستان نویسی را مفید می دانم.
●رضا امیرخانی، داستان نویس و رئیس انجمن قلم ایران:
این كارگاه ها گامی برای تامین هزینه های زندگی اساتید
به نظرم به كارگاه های داستان نویسی در ایران از دو منظر باید نگریست. نگاه اول برمی گردد به تامین زندگی استادان آموزش ادبیات داستانی و در مجموع كسانی كه تئوری های این رشته را تدریس می كنند. نگاه دوم برمی گردد به نفس آموزش و مخاطب.
از آنجایی كه ارزیابی كلان فرهنگی در این مملكت وجود ندارد راجع به نگاه دوم هیچ تحقیق میدانی صورت نگرفته است، در عین حال می توان ادعا كرد نسبت داستان نویسان موفق از میان شاگردان كلاس های داستان نویسی چندان نسبت بالایی نیست. البته نسبت به هر مجموعه آماری دیگر. اما از نگاه اول كه تامین زندگی استادان آموزش ادبیات داستانی است. همین حق التدریس سهم زیادی در درآمد استادان دارد، یعنی در همه جای دنیا كلاس های آموزش ادبیات داستانی در وهله اول كمكی به استادان آموزش این رشته است. منتهی در كشورهای غربی و اروپایی، كلاس های نویسندگی خلاق در مقاطع بالای دانشگاهی توسط برجسته ترین نویسندگان برگزار می شود و هدف از آن در وهله اول تامین هزینه های زندگی داستان نویسان برجسته است و ثانیاً وابسته كردن داستان نویسان به مجموعه های دانشگاهی نزدیك دولت و قدرت است. اما در ایران آموزش فنون داستان نویسی توسط استادانی صورت می گیرد كه صلاحیت ادبی آنها مورد تایید متخصصان این رشته نیست و بیشتر به صورت غیررسمی این كلاس ها برگزار می شود و معمولاً تداوم چندانی هم ندارد.
●فتح الله بی نیاز، داستان نویس و منتقد ادبی:
جای خالی بنیادهای فرهنگی- ادبی حس می شود
برگزاری همین كارگاه های داستان نویسی در مجموع خوب است. وقتی فرض كنید در عرصه های مثلاً كامپیوتر، چه نرم افزار، چه سخت افزار، هیچ گونه كلاسی وجود ندارد كه خارج از سطح آكادمیك آموزش بدهد، نفس وجود همین كلاس ها و كارگاه ها غنیمت است، البته در كشورهایی مثل آمریكا، كانادا و كشورهای اروپایی، این نوع كلاس ها و كارگاه ها در جنب دانشگاه ها برگزار می شود. همین خالد حسینی (نویسنده افغانی) در همان كلاس ها آموزش دیده كه توانسته رمان «بادبادك باز» را بنویسد و این همه مورد تشویق همگان قرار بگیرد. البته در كشورهای اروپایی بیشتر نهادهای فرهنگی مسئول برگزاری این نوع فعالیت های ادبی هستند. مثل بنیاد هاینریش بل و یا بنیادهای فرهنگی- ادبی مشابه. چون در دانشگاههای ما ادبیات داستانی معاصر هنوز جا نیفتاده است، وجود این نوع كلاس ها فی النفسه خوب است. به نظرم برپایی كارگاههای داستان نویسی به دو وجه اساسی وابسته است. اول آن كسی كه تدریس می كند، مثل مهندس ساختمان و یا برق كه فقط تئوری درس می دهد، ممكن است همین فرد مهندس اجرایی خوبی نباشد ولی مدرس خوبی می تواند باشد یعنی مدرس ادبیات داستانی حتماً قرار نیست نویسنده برجسته ای باشد، می تواند علوم این رشته را فراگیرد و به تدریس بپردازد كه لازمه اش خواندن مجموع كتابهای مربوط به نقد ادبی و تئوری های این رشته است تا با جدیدترین تكنیك های موجود آشنایی كامل داشته باشد. البته ترجمه های قابل توجهی در بازار موجود است كه می تواند یاریگر باشد. بعد دوم به كسی برمی گردد كه در این كلاس ها و كارگاهها شركت می كند. اولاً باید خمیره این كار (نویسندگی) را داشته باشد. یعنی اگر خمیره را داشته باشد با یادگیری فنون و تكنیك های لازم می تواند یك داستان كامل بنویسد.
●بهناز علیپور گسكری، داستان نویس و منتقد ادبی:
شكل گیری براساس ضرورت زمانی
به نظر من وجود كارگاههای داستان نویسی در كشور ما اتفاق مثبتی است كه جای خالی ادبیات داستانی معاصر ایران در دانشگاهها را به نوعی پر می كند. البته مثل اینكه در سالهای اخیر دانشگاه تربیت معلم رشته ای با گرایش نزدیك به این حوزه را آموزش می دهد ولی فكر می كنم به نیاز تمامی مشتاقان این عرصه جوابگو نیست. چون جامع و كامل نیست.
من فكر می كنم اضطرار و ناگریزی باعث شده این كلاس ها و كارگاه ها به این شكل در كشور ما شكل بگیرند. به عبارت دیگر همین كارگاه ها محصول نیاز زمانه هستند. یعنی نیاز علاقمندان و نبود چنین كلاس هایی در سطح آموزش عالی باعث شده كه افراد علاقمند به صورت خودجوش به سراغ این نوع كلاس ها بروند.برای همین نظم خاصی در این كلاس ها نمی بینید. یكی در محل كارش كلاس و كارگاه دایر می كند، دیگری در منزلش و آن یكی در هر مكان كه امكانش را به دست آورد. همین موضوع باعث پراكندگی و چندگانگی در بین هنرجویان و اساتید این كارگاه ها شده است.
در كنار مزایایی كه این كلاس ها دارند آفت هایی هم آنها را تهدید می كند از جمله یك شكل نویسی در بین هنرجویانی كه محصول یك كارگاه محسوب می شوند. چون بیشتر روشنفكران ما خود محور هستند معمولاً سعی می كنند دیدگاههای خود را به هنرجویان تعمیم دهند. در مقابل در همسایگی آنها و در محفلی دیگر نگاه دیگری به عنوان نگاه غالب و حاكم به هنرجویان آن مركز دیكته می شود. بنابراین بعد از مدتی تضادها در بسیاری از محافل ادبی شكل می گیرد. یعنی هنرجویانی كه از یك كارگاه خاص فارغ التحصیل شده اند، تئوری های كارگاه های دیگر را نمی پذیرند.

علی الله سلیمی

منبع : روزنامه همشهری