شهری خاکستری

سال هفده هجری در جایی بین حیره و فرات كه آب و هوایی بری و بحری داشت، سعد از نیرومندترین تیرانداز سپاهش خواست به هر طرف از چهارسو تیراندازی كند و سپس به همراهانش گفت كه می توانند از پشت محل اصابت تیرها برای زن و فرزندانشان خانه سازی كنند. او دستور داد خیابان ها و كوچه ها عریض ساخته شوند و معابر فرعی نیز طوری تنظیم شود كه به معابر اصلی ختم شود. این كار به او و لشكریانش اجازه می داد در مواقع لزوم به راحتی در این شهر حركت كنند. دهخدا می گوید عنوان كوفه برای این شهر یا به خاطر شكل هندسی مستدیر آن بوده است و یا به آن خاطر كه جمعیت عظیمی یك باره در آنجا سكنی گرفته بود. و به این ترتیب سعد با همكاری سلمان فارسی شهری كه پیشتر هوشنگ پیشدادی بنا نهاده بود را به عنوان محلی برای مهاجرت و سكونت دائمی قهرمانان پرافتخار فتح الفتوح و خانواده شان و مركزی برای اداره جنگ در جبهه غرب بازسازی كرد و بدین ترتیب كوفه متولد شد.
فتح پایتخت و انقراض حكومت ساسانیان جنگجویان قادسیه را بهترین و پرافتخارترین اعراب كرده بود.شاید اعراب صحرانشین پیش از اسلام نیز آرزوی دسترسی به سرزمین های غرب جایی نزدیك آب های خروشان فرات و خاك های حاصلخیز و باغ های سرسبز را در سر داشتند و این پیروزی برای جنگجویان قادسیه كه بنا به رسم اعراب با زن و بچه از اماكنی دوردست به امید كسب غنایم جنگی راهی مرزهای نزدیك عراق می شدند این فرصت را فراهم كرد. حجم جمعیت كوفه در سال های اول تاسیس بالغ بر بیست و چهار هزار نفر می شد كه دوازده هزار نفر از آن را قبایل غیر و هشت هزار نفر از آن را تراریان و چهار هزار نفر از آن را دیالمه (كه در جنگ خود را تسلیم اعراب كرده بودند) تشكیل داده بود.شاید تركیب ناهمگون جمعیت كوفه علاوه بر اصرار و تعصب اعراب بر حفظ وابستگی های قومی قبیله ای كه هنوز از دوران پیش از اسلام به همراه خود آورده بودند سعد را مجبور كرد گروهی از نسب شناسان و صاحبنظران و خردمندان عرب در این كار را از پایتخت فرابخواند تا با توجه به روابط خویشاوندی ملقب به «انساب» تمام سكنه را در زیر پوشش هفت گروه قرار دهند.
حالا دیگر بهترین صحابه پیامبر و مهاجران و سرشناسان قبایل كه به كوفه آمده بودند خودنمایی می كردند اویس، مالك و كمیل از جمله این بزرگان بودند. ایشان یمنی هایی بودند كه در سال دهم هجری به واسطه حضرت علی (ع) اسلام آورده و به همراه ایرانی های مقیم یمن كه در زمان حكومت انوشیروان به یمن آمده و با دیدن معجزه پیامبر مسلمان شده بودند به كوفه آمدند و این تا آنجا پیش رفت كه كوفه شد به قبه الاسلام، جبهه الانصار و زبده الاعراب. اولین بنای این شهر نیز مسجد كوفه بود كه توسط یك مهندس ایرانی به نام روزبه پسر بزرگمهر طراحی شد، رواقی داشت به مساحت دویست ذراع با ستون های مرمر و سقفی همانند كلیساهای روم كه مصالح آن را از كاخ های پادشاهان ایرانی در شهر حیره تهیه كرده بودند. در سطح شهر پانزده راه اصلی ساخته شد كه تماماً به مسجد ختم می شد.اضافه بر شور و شوق به دست آوردن غنایم، عوامل دیگری هم در رشد جمعیت كوفه دخالت داشت.
یكی از این عوامل توجه بیش از حد عمر به كوفه بود. عمر كوفه را برج اسلام و مردم آن را سرور مسلمین نامید و در حق ایشان تا آنجا پیش رفت كه مقرری مردم كوفه را به مقدار زیادی افزایش داد. دوم آن كه پیشروی امپراتوری اسلام در جنگ ها موجب می شد كه مردم این سرزمین ها مخصوصاً ایرانیانی كه هم اكنون مسلمان شده بودند به عنوان پیشه ور، صنعتگر و یا كشاورز و نیروی نظامی در كوفه به كارگیری شوند. عامل سوم كه برای این رشد شاید بعد از «غنایم جنگی» یكی از مهمترین دلایل باشد و با ساخت ایده آل اجتماعی شهر هم ارتباط پیدا می كند آن است كه كوفه می توانست به دور از سنت قبیله ای شكل بگیرد یعنی استیلای عربی را مغلوب برتری یك نظام سیاسی _ اجتماعی اسلامی كند اما وجود روحیه قبیله ای اعراب، تمایلات فكری گروه های موالی، گرایش های تازه پیدا شده نسبت به زندگی در اثر تكاثر ثروت و خوش نشینی در سرزمین های سرسبز و نخلستان ها كه باید آنها را كلاً برای هویت اجتماعی تركیب جمعیت كوفه عواملی تعیین كننده به حساب آورد، بسط چنین سیستم ایده آلی را در كوفه غیرممكن ساخت و چون جمعیت تركیب قبیله ای هم نداشت این بود كه از نظر اجتماعی بافت مردمی كوفه هیچ گاه فرصت ساخت منسجمی پیدا نكرد و پیوسته دستخوش اختلافات داخلی و مایه تشویش حكومت مركزی بود. از این روی همیشه یك روحیه نظامی گری همواره از طرف دستگاه حكومتی بر این شهر سایه انداخته بود.
از فوت پیامبر (ص) سال های زیادی می گذشت و علی (ع) دیگر در مكه و مدینه آشنایی نداشت و بزرگان و پیران صحابه پیامبر كه در كوفه بودند لذا امیرالمومنین خود را در میان دوست داران قدیمی اش كه به واسطه او مسلمان شده بودند در كوفه یافت اما در این شهر همچنان اشراف القبایلی نیز بودند كه هر كدام می خواستند مثل پدرانشان اما در یك محیط شهری قبیله گری كنند. علی(ع) نمی توانست امتیازاتی كه از پیش به آنها داده شده بود را ادامه دهد. اهالی هر قوم همچنان مطیع روسای خود بودند این یعنی حكومت در یك شهر هزار فرقه. اعراب شمال و مركز عربستان تجربه اندكی در شهرسازی داشتند. مفهوم شهر به صورت واحد سیاسی و یا اجتماعی برای اعراب، هنوز مفهومی بیگانه بود. حتی در شهرهای قدیمی شمالی و مركزی مانند طائف، مكه و مدینه نیز قبایل به عنوان واحدهای سیاسی _ اجتماعی نه شهرها.این مثال فارسی كه می گویند: «مردم كوفه اهالی خوش استقبال و بد بدرقه اند» سخنی نابه جا نیست. كوفیان اولین مردمانی بودند كه با علی (ع) بیعت كردند و بالاخره پس از به شهادت رساندن آن حضرت، اموال حسن بن علی را غارت كردند و بالاخره هم آنها بودند كه سفیر حسین (ع) را تنها گذاشته و بدینسان كوفه شهر ناامیدها موانع، محرومیت ها و حتی خیانت و شكست و در عین حال مركز اصلی نهضت ها، الهامات و بعضی اوقات كوشش های هماهنگ شیعیان شد.
تجهیز قوای علی (ع) برای جنگ های جمل، صفین كناره گیری امام حسن (ع) از خلافت، قیام حجربن عدی الكندی، قتل عام امام حسین و یارانش، نهضت توابین و قیام مختار از جمله این حوادث است.عمر فرمان ساخت شهری را داده بود كه آبستن حوادث و تاریخ شیعه بود. شهری كه بعدها مردمانش جزء منفورترین ها شدند. حتی او كه كوفیان را تیر خدا، سرور تازیان و گنج ایمان می نامید. با این حال كوفیان بر او چنان سخت می گرفتند كه در مدت شش سال مجبور شد سه بار حاكم كوفه را از سر ناچاری عوض كند و فریاد برآرد «از مردم كوفه به چه كسی پناه ببرم؟ چون مردی قدرتمند برایشان والی می كنم بر وی می شورند، چون ضعیفی را به ولایت بفرستم حقیرش دارند.»

منبع : شبکه خبر دانشجو