موسیقی ایرانی

بنا به درخواست دوستان و همکلاسی های عزیز و اهل هنر ومعماری و با توجه به نقش موسیقی اصیل ایرانی در معماری و تاثیر این موسیقی در طرح و شکل بناهای ایرانی مطالب موسیقی قبلی که مربوط به شکل و آشنایی با بعضی سازهای ایرانی بود را ادامه میدیم و به آشنایی با نوعی دیگر از تقسیم بندی در موسیقی می پردازیم.
● هفت دستگاه :
۱) شور
۲) همایون
۳) سه گاه
۴) چهارگاه
۵) راست پنجگاه
۶) نوا
۷) ماهور.
● پنج آواز :
۱) دشتی
۲) افشاری
۳) بیات ترک (بیات زند)
۴) ابوعطا ۵
۵) بیات اصفهان
چهار آواز اول در دستگاه شورنواخته یا خوانده می شوند .
آواز بیات اصفهان مشتق از دستگاه همایون می باشد.
● ردیف :
انواع اجزائ و ترتیب خاص اجرای هریک از گوشه های یک دستگاه را ردیف گویند .
● گوشه :
موسیقی ایرانی از تعدادی ملودی کوتاه به نام گوشه تشکیل شده است . گوشه آهنگی است که در فاصله ۵/۱یا یک دانگ اجرا می شود و معمولا از چند نت بیشتر نمی شود و تقسیمات کوچکتری هم در آن وجود ندارد. گوشه ها در واقع ملودی های محلی هستند که مویسقی دان های بزرگ ایرانی آنها را از گوشه و کنار کشور جمع آوری و حفاظت کرده اند .گوشه ها بنا بر همگونی،شباهت و اشتراک حالات و نحوه ی نواخته شدن به مجموعه هایی دسته بندی می شوند که به آنها دستگاه می گویند . هر دستگاه میتواند از چند یا چندین گوشه تشکیل شود.
● شور
شور بزرگترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار میرود و متداولترین آواز در بین عامه مردم ایران است چنان که هرگاه بخواهیم آوازی را زیر لب زمزمه کنیم ناخودآگاه وارد دستگاه شور میشویم . آواز شور از جذبه و لطافت خاصی برخورداراست که بسیار شاعرانه و دلفریب میباشد این آواز از ملال و حزن درونی حکایت میکند و برای ابراز احساسات از قبیل عشق و محبت و عاطفه و ترحم و ... بسیار مناسب است
آواز شور ریشه عمیق در فرهنگ ایرانی دارد که بیانگر روح عارفانه و منصوب به ایرانی است نشستن در دامن طبیعت و در زیر نور مهتاب در کنار جوی آبی و در سکوتی آرام بخش مکمل روح خیال انگیز آواز شور میباشد .مقام شور به چهار آواز اصلی و مستقل تقسیم میگردد
● ابوعطا
ابوعطا آوازی است کوچه بازاری که د ر بین عامه مردم رواج فراوان دارد و از لطافت و زیبایی خاصی نیز برخوردار
گونه ها و گوشه های اواز ابوعطا عبارتند از در آمد – کرشمه –حجار – شیخی – بسته نگار – بغدادی – دوبیتی – شمالی -چهارباغ – و گبری.
● بیات ترک
آواز بیات ترک مانند ابوعطا بازاری و مورد علاقه مردم است این آواز حالت یکنواختی دارد و شنونده ای را که عادت به تنوع در موسیقی داشته باشد خیلی زود خسته میشود چنانکه نوازنده یا خواننده ای با مهارت این آواز را اجرا کند نه تنها خسته کننده و کسالت آور نخواهد بود بلکه بسیار شنیدنی و لذت بخش خواهد بود .
بیات ترک را طبق نظریه مورخان پیش از این بیات زند نیز می خواندند.گونه ها و گوشه های آواز بیات ترک عبارتند از:
در آمد- کرشمه – خسروانی – جامعه درا ن – دوگاه روح الا روح – محمد صادق خانی – مهربانی –مهدی ضرابی – قطار – نغمه – قرایی و فرود.
● افشاری
اولین آواز متاثر کننده و دردناک ایت که سخن از درد و اندوه درونی دارد بنابراین برای بروز تاثرو اندوه درونی بزرگ درونی افشاری بهترین است چنانکه بی وفایی یار – شکوه از ناجوانمردی روزگار – غم هجران و یا ناامیدی درون را با افشاری بیان میککند این آواز گاهی شنونده را چنان اندوهناک و متاثر میکند که با فریاد جانگدازی تالم و آزردگی خاطر او را بر می انگیزد.بعد از اینکه آواز افشاری شنونده را از تاثیرخود آگاه نمود به کمک رهاب سعی بر بر نصیحت او میکند و همچنین نصیحت بر فرزند خود او را از نااهلان و نامردی ها آگاه میکند به درس درست زندگی کردن می آموزد.
● رهاب
آوازی است که در آخر افشاری نواخته میشود و به این ترتیب افشاری با ورورد به رهاب پایان میپذیرد.این ریتم نصیحت آمیز رهاب درست برعکس افشاری میباشد گونه ها و گوشه های آواز افشاری و همچنین طور گوشه های آن عبارتند از:
در آمد –کرشمه- جامه دران- بسته نگار – نهیب – عراق – رهاب و مسیحی
● دشتی
دشتی یکی از زیبا ترین متعلقات مقام شور میباشد مه آن را آواز چوپانی ایران مینامند .
این آواز با اینکه غم انگیز و دردناک است در عین حال بسیار لطیف و ظریف میباشد معمولا اهالی و مردم روشتانشین و ساکنان مناطق بکر و خوش آب و هوا با بافت زندگی روستایی در هر کشوری دارا ی موسیقی محلی به سبک زندگی و فرهنگ خودشان میباشد بنابراین آواز دشتی حکایت از زندگی ساده صحرا نشینی و دنیای پاک و بی آلایش زندگی چوپانی دارد حکایت از آوای چوپانی نشسته در کنار جویبار در کنار گله گوسفندهایش و آمیخته با مناظر زیبای طبیعت – عطر خوش بوی علفزار و عشق پاک وبی ریا – گویی گوسفندانش از بیم مرگ نصیحت میکند به همین دلیل آواز دشتی را آواز چوپانی ایران نامیده اند . احتمالا اصل این نوع آواز همان طور که از اسمش پیداست به گله داران و چوپانان ناحیه دشتستانواقع در استان فارس تعلق دارد .
امروزه این نوع آواز وسعت بیشتری پیدا کرده و در شما ایران با تغییر شکل مختصری به نغمه گیلکی در آمده است آواز گیلکی در بین مردم گیلان رواج فراوان دارد و اهالی این خطه در خواندن نغمه گیلکی مهارت زیادی دارند . آواز دشتی گونه ها و گوشه هایی دارد به قرار زیر :
در آمد- حاجیانی – بیدگانی – چوپانی – دشتستانی –غم انگیز – دیلمان گیلکی-کوچه باغی و سلمی .
با شناخت چهار آواز دستگاه شور به اسامی گونه های این دستگاه میپردازیم . :
مقدمه- درامد اول – درامد دوم – در آمد سوم - در آمد چهارم –کرشمه -رهاب - نغمه – دوبیتی – زیر کش – سلمک – فلاباری-پنچه کردی – محمد صادق خانی – مجلس افروز – صفا- خارا- گلریز- حزین- فجر- عزال- شهناز- گریلی –رضوی – قرچه – عقده گشا- حسینی- بزرگ و کوچک –بیات کرد –گریلی شستی و هشزی.
نمایش میز شیشه ای با پایه ای از سازهای موسیقی اصیل ایرانی در نمایشگاه مبلمان دکوراسیون و معماری داخلی تهران.

سیدمهرداد شهیدی‌پور

منبع : سایت هفت دری