امنیت اطلاعات در طول جنگ دوم جهانی

به گواه تاریخ جنگ ها در کنار تمام اثرات و پیامدهای منفی اجتماعی، همواره جهش هایی را در فناوری به همراه داشته و اثرات شگرفی بر بخش های مختلف فعالیت های بشری گذارده اند. در این نوشتار به فاصله زمانی مابین جنگ های اول و دوم جهانی از منظری متفاوت پرداخته و نگاهی اجمالی به موضوع امنیت اطلاعات در این دوره، ظهور یکی از نخستین ماشین های رمزنگاری، تلاش های انجام شده به منظور شکست آن و تاثیر عمیق این موضوع در فرجام یکی از مهمترین حوادث قرن گذشته خواهیم پرداخت.
در سال ۱۹۱۸ میلادی مخترع آلمانی Arthur Scherbius به همراه دوست صمیمی خود Richard Ritter شرکت Scherbius & Ritter را تاسیس کردنـــد؛ یک شرکت مهندسی متفاوت با زمینه فعالیت متنوع و نامحدود از توربین تا لوازم خانگی. A .Scherbius دانش آموخته مهندسی برق از دانشگاه های هانوور و مونیخ بود. دغدغه همیشگی او ساخت یک ماشین رمزنگاری به عنوان جایگزین روش های متداول قبلی برای کاربردهای مختلف بود. اندیشه ای که منجر به ساخت یکی از نخستین ماشین های رمزنگاری و شناخته شده ترین سیستم رمز الکترومکانیکی شد. ماشین رمزنگاری جدید که براساس تئوری ماشین های گردان (Rotor Machine) طراحی گردیده بود انیگما نامیده شد و در سال ۱۹۱۸ ثبت گردید. اولین مدل انیگما دارای وزنی حدود ۱۲ کیلوگرم و ارزشی معادل ۳۰ هزار دلار در سال ۲۰۰۳ بود.
به رغم تاکید Scherbius مبنی بر اهمیت امنیت در مبادلات مالی و لزوم به کارگیری انیگما به منظور ایجاد محرمانگی در ارتباطات تجاری، به سبب قیمت قابل توجه دستگاه، توجه کمتری در بخش های تجاری به آن شد. ارتش آلمان نیز در ابتدا توجه زیادی به ارزش های انیگما نشان نمی داد زیرا هنوز ناامن بودن و ضعف سیستم های مورد استفاده در طول جنگ اول جهانی بر آنها اثبات نشده و همچنان تصور می شد اطلاع متفقین از برخی مکاتبات محرمانه در طول جنگ به سبب سرقت اطلاعات مربوطه توسط جاسوسان بوده است نه کشف پیام های رمز شده و شکست دستگاه های مورد استفاده در دوران جنگ.این تصور تا یک دهه پس از جنگ اول جهانی ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۹۲۳ برخی جزئیات مربوط به چگونگی دستیابی ارتش و سازمان های جاسوسی انگلستان به محتوای پیام های رمز مخابره شده توسط ارتش آلمان و کشف رمز آنها فاش شد، ابتدا توسط چرچیل هنگام بیان جزئیات حمله به رزمناو Magdebury در دریای بالتیک به سال ۱۹۱۴ و سپس براساس مطالب درج شده در مجموعه خاطرات چاپ شده توسط نیروی دریایی سلطنتی انگلستان، که در آن به برخی اطلاعات کسب شده از کشف رمز پیام ها اشاره شده بود.
دوران بی توجه ای ارتش آلمان به انیگما خاتمه یافته بود و سازمان های نظامی پس از پذیرش حقایق تلخ جنگ اول جهانی و قبول ضعف سیستم های امنیتی مورد استفاده، درصدد اصلاح ساختار امنیتی ارتش و جایگزینی سیستم های موجود با ابزاری به مراتب قدرتمندتر برآمدند.
بی شک تنها انتخاب انیگما بود. مدل های متفاوتی از ماشین انیگما برای کاربردهای نظامی و امور حکومتی تولید شدند. انیگماهای جدید با مدل های پیشین مورد استفاده در ارتباطات تجاری متفاوت بوده و بنابراین مانعی در استفاده از آنها در کاربردهای طبقه بندی شده ایجاد نمی کرد. انیگما رسماً در ارتش آلمان و ارتباطات طبقه بندی شده به خدمت گرفته شد و در کمتر از دو دهه بعد بیش از ۳۰ هزار انیگما توسط ارتش آلمان خریداری شد. اشتباه جنگ اول جهانی تکرار شد و ارتش آلمان یک بار دیگر تمام ارتباطات خود را با اطمینان و خوشبینی کامل بر ماشین انیگما بنا نهاد، اشتباهی که به گواه تاریخ و براساس مستندات منتشر شده چندین دهه پس از جنگ دوم جهانی، یکی از عوامل اصلی شکست ارتش نازی و سقوط رایش سوم بود. Scherbius مجال زندگی نیافت تا شکست انیگما و کشور خود را نظاره گر باشد و در سیزده مه ۱۹۲۹ در اثر یک حادثه رانندگی درگذشت.
تا سیزده سال پس از ساخت اولین نمونه ماشین انیگما تصور می شد انیگما غیرقابل شکست و رمز آن غیرقابل کشف است تا اینکه در سال ۱۹۳۲یک افسر ریاضیدان از بخش رمز سازمان اطلاعات ارتش لهستان به نام Marian Rejewski روشی کاملاً ریاضی برای شکست انیگما ارائه کرد. روش ارائه شده توسط ریاضیدان لهستانی علاوه بر ایجاد امید در متفقین برای شکست انیگما یک دستاورد مهم دیگر در تاریخ رمزشناسی به همراه داشت که عبارت بود از درک تاثیر روش های ریاضی در تحلیل ساختارهای رمزنگاری و ارزش دانش ریاضیات و اهمیت ریاضیدانان در رمزشکنی بر خلاف رویه های پیشین.
با اثبات شکست پذیری ماشین انیگما امید در جبهه متفقین زنده و اقدامات اولیه به منظور تشکیل مجموعه ای متمرکز برای فعالیت در این خصوص انجام گردید. دانش آموختگان کالج های معتبر انتخاب و در محلی به نام Bletchley Park گرد هم آمدند، عمارتی مناسب در حومه Milton Keynes در استان Buchingham و حدود ۸۰ کیلومتری لندن، در مسیر راه آهن اصلی کمبریج به آکسفورد با امکان دسترسی به خطوط اصلی تلفن. Bletchley Park از هر حیث برای فعالیت در نظر گرفته شده مناسب بود. در آگوست ۱۹۳۹ محل مورد بازدید رسمی قرار گرفته و به عنوان محل تشکل جدید رمزشکنان تحت عنوان «مدرسه رمز و کد حکومتی» رسماً فعالیت خود را با ۲۰۰ کارمند آغاز کرد. حجم بسیار بالای مبادلات پیام های رمز شده توسط ارتش آلمان حکایت از شروع جنگی دیگر داشت. در آخرین روزهای پیش از جنگ دوم جهانی به طور متوسط دو میلیون کلمه در روز توسط بخش های مختلف ارتش آلمان مبادله می شد. همه چیز حکایت از وقوع حادثه ای غیرعادی داشت ولی هیچگونه اطلاعاتی از این حجم بالای پیام های مبادله شده استخراج نمی شد زیرا هنوز حمله موثری بر علیه ماشین انیگما طرح ریزی نگردیده بود.
Bletchley Park دارای ساختاری منظم و شامل بخش های مختلف بود. هر بخش وظیفه کشف رمز و استخراج اطلاعات یکی از شبکه های ارتباطی ارتش آلمان را بر عهده داشت. افراد زیادی با تخصص های مختلف ولی در یک چارچوب بسیار منظم در آنجا مشغول فعالیت بودند به طوری که در طول پنج سال از زمان تاسیس Bletchley Park حدود هفت هزار نفر با آن همکاری داشتند. در نهایت انیگمای مورد استفاده در نیروهای هوایی و زمینی ارتش آلمان تحلیل و اطلاعات ارزشمندی از کشف رمز پیام های مبادله شده در شبکه های ارتباطی نازی استخراج گردید. شکست انیگمای مورد استفاده در نیروهای هوایی و زمینی ارتش آلمان تماماً به سبب ضعف ساختار دستگاه نبوده و بخشی از آن به عدم رعایت کاربران در استفاده صحیح از دستگاه باز می گردید.
یکی از غیرقابل نفوذترین شبکه های ارتباطی ارتش آلمان شبکه ارتباطی نیروی دریایی خصوصاً ارتباطات مابین زیردریایی های ارتش نازی بود. علاوه بر استفاده از مدل ارتقا یافته ماشین انیگما در شبکه مذکور، به کارگیری دستگاه نیز با دقت بیشتری توسط کاربران صورت می گرفت.
به رغم کشف رمز انیگمای مورد استفاده در سایر شبکه ها در Bletchley Park، انیگمای به کارگرفته شده در شبکه ارتباطی نیروی دریایی همچنان غیرقابل شکست بوده و Bletchley Park را وادار ساخت به روش های دیگری برای کشف رمز آن بپردازد.زیردریایی های ارتش نازی خطری بسیار جدی برای متفقین به شمار می رفتند و به سبب وجود یک شبکه ارتباطی امن و غیرقابل نفوذ برای مبادلات پیام، خنثی کردن ماموریت آنها تقریباً غیرممکن به نظر می رسید. بر اساس آمار منتشر شده از ژوئن ۱۹۴۰ تا ژوئن ۱۹۴۱ به طور متوسط هر ماه پنجاه کشتی متفقین توسط زیردریایی های ارتش آلمان نابود می شدند، به طوری که در اواسط سال ۱۹۴۱ ارتش انگلستان به طور جدی با خطر عدم امکان جایگزینی کشتی های نابود شده مواجه و ادامه این روند به معنی از دست دادن نبرد بالتیک و شکست در جنگ بود.پیچیدگی بیشتر انیگمای مورد استفاده در شبکه ارتباطی نیروی دریایی و دقت بیشتر کاربران دستگاه و در نتیجه عدم امکان کشف رمز آن بر پایه تئوری و روش های موجود، Bletchley Park را ناگزیر ساخت به سبب حساسیت موضوع به یافتن راه حل دیگری برای کشف رمز آن بپردازد. روش ها و طرح های مختلفی به این منظور مطرح ولی هریک با مانعی برای اجرا مواجه می شد. یکی از پیشنهادهای مطرح شده سرقت دفترچه کلید مورد استفاده در شبکه بود. زیردریایی های ارتش آلمان به سبب طولانی بودن مدت ماموریت آنها و عدم امکان دسترسی به پایگاه در طول مدت عملیات به ناگزیر از دفترچه های کلیدی استفاده می کردند که برای دوره ای طولانی تر نسبت به سایر شبکه ها تنظیم و عموماً برای مدت یک ماه استفاده می شدند.
طرح های مختلفی برای سرقت دفترچه کلید در Bletchley Park مطرح شدند. برگزیده پیشنهادهای ارائه شده طرح هوشمندانه ای بود که توسط یان فلمینگ خالق جیمزباند مطرح شد. فلمینگ در سال ۱۹۳۹ و در سن سی سالگی پس از پایان تحصیل زبان در استرالیا و مونیخ و پشت سر گذاشتن یک دوره روزنامه نگاری در رویترز، به عنوان مشاور شخصی دریادار John Godfrey فرمانده سازمان اطلاعات نیروی دریایی انگلستان با درجه ناوبانی استخدام شد. زمینه کاری که بعدها و در دوران بازنشستگی مبنای خلق جیمز باند و اساس داستان های مامور ۰۰۷ را تشکیل داد. قهرمانی که چندین دهه بعد در سال ۱۹۵۳ با داستان Casino Royale به جهانیان معرفی شد. مامور ۰۰۷ ماحصل تجربیات و تبلور اندیشه های فلمینگ در طول خدمت در نیروی دریایی و همکاری با Bletchley Park بود. قهرمانی که اگرچه نتوانست در واقعیت و در طول جنگ دوم جهانی محقق کننده اندیشه های فلمینگ باشد ولی در دوران جنگ سرد و در عالم تخیل همه تفکرات و دغدغه های او را به منصه ظهور درآورد.
فلمینگ یکی از همکاران Bletchley Park در بخش مربوط به شکست انیگمای نیروی دریایی بود. طرح ارائه شده توسط فلمینگ برای سرقت دفترچه کلید Operation Ruthless نامیده شد. براساس این طرح یکی از بمب افکن های ساقط شده آلمانی بازسازی و پس از انتخاب تیمی از افسران مسلط به زبان آلمانی به عنوان سرنشینان آن، بمب افکن به وسیله پدافند خودی و در نزدیکی یکی از کشتی های نازی مورد هدف قرار می گرفت. کشتی نزدیک به هواپیمای سرنگون شده نسبت به نجات سرنشینان آن اقدام و به این ترتیب افسران انگلیسی در لباس خلبانان آلمانی وارد کشتی و درصدد سرقت دفترچه رمز یا کپی برداری از آن بر می آمدند. پس از تایید طرح فلمینگ، بمب افکن Heinkel بازسازی و یک گروه از افسران انگلیسی مسلط به زبان آلمانی به عنوان گروه پروازی آن آماده انجام ماموریت شد. محل انجام ماموریت کانال انگلیس در نزدیکی Dover و زمان آن در ابتدای ماه در نظر گرفته شد تا بیشترین استفاده در طول ماه از دفترچه کلید مسروقه به عمل آید. ماموریت آغاز شد ولی متأسفانه در طول مدت پیش بینی شده برای انجام آن هیچ کشتی آلمانی در منطقه تردد نکرد. ماموریت متوقف شد تا اینکه دفترچه مورد نظر از طریق دیگر در اختیار Bletchley Park قرار گرفت. رمز انیگمای نیروی دریایی کشف شد و دوران تاریک ارتش متفقین پایان پذیرفت.
بی تردید در کنار تمام عوامل موثر در تغییر مسیر جنگ دوم جهانی و سقوط ارتش آلمان، شکست ماشین انیگما و کشف رمز آن تاثیری به سزا داشته و اشتباه مجدد ارتش آلمان در اعتماد کامل به یک ابزار امنیتی بار دیگر ارمغانی جز شکست را برای این کشور به همراه نداشت.
تلاش های انجام شده در این حوزه در طول دوران جنگ دوم جهانی هم از نقطه نظر ایجاد امنیت و هم از حیث روش ها و تکنیک های شکست ساختارهای امنیتی بسیار قابل توجه هستند. اسراری که تا چندین دهه پس از جنگ محفوظ مانده و در اوایل دهه هفتاد برخی جزئیات آن به صورت عمومی منتشر گردیدند. دستاوردهایی که اساس بسیاری از مفاهیم مدرن را در سال های بعد تشکیل می دادند.

نویسنده: بهروز حاجیان

منبع : شبکه فن آوری اطلاعات ایران