جغرافیای تاریخی استان ، استان زنجان

استان زنجان یكی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و كاوش‌های باستان‌شناختی و آثار باقی‌‌مانده تاریخی، دیرینگی و قدمت آن را نشان می‌دهند. پیشینه تاریخی این استان را می‌توان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرار داد :
دوران پیش از تاریخ (هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد) : چگونگی سیر این دوره‌ تمدنی به علت كمبود اطلاعات و مدارك، تاریك و مبهم است. قدیمی‌ترین آثار دوران پیش از تاریخ كه در این منطقه یافته و بررسی شده‌اند، احتمالاً به دوره «بَردوستیَن» تعلق دارند. این یافته‌ها كه شامل ابزارهای كوچك جماعت‌های آغارین بشری است، در حدود سی ‌هزار سال قدمت دارند. مشخص‌ترین زیستگاه این جماعت در زنجان، غار تاریخی «گلجیك» است.
دوران تاریخی (اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره‌ دوم پیش از میلاد) : یافته‌هایی كه از این دوره در منطقه ایجرود به دست آمده‌‌اند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. پراكندگی زیستگاه‌های انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد، در هشت كانون باستانی و تداوم حیات آن‌ها تا هزاره اول پیش از میلاد، حكایت از شكوفایی و دیرپایی تمدن فلات مركزی ایران در این ناحیه دارد. آثار این دوران در روستاهای ضیاء‌آباد،‌ آق‌كند، گل‌تپه، چایرلو، قلتون و اوغول‌بیگ به دست آمده‌اند. ارزیابی و مطالعه آثار نقش‌های سیاه‌رنگ بر روی سفال‌های نخودیِ كشف‌شده از این كانون‌های تاریخی، پیوند تمدن‌‌های تپه حصار دامغان، تپه سیَلك كاشان، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود زنجان را نشان داده است.
دو اثر از این دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شناسایی شده‌اند: یكی در تپه تاریخی «یارمجه» (تكمه‌تپه) در قشلاق‌های افشار، و دیگری در تپه تاریخی «امان ارغین‌بلاغی» منطقه بزینه‌رود شهرستان خدابنده، كه هر كدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاه‌های انسانی دوران هزاره سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده‌اند.
دوران تاریخی جدید (اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی) : از این دوره نیز یافته‌هایی در منطقه زنجان به دست آمده است كه بارزترین آن نوعی سفال ساده خاكستری‌رنگ است كه یادگار زمان مهاجرت اقوام آریایی به این منطقه است.
پایه و اساس این اطلاعات، نتایج به‌دست آمده از بررسی‌ سفال‌هایی است كه بیش‌تر به طور اتفاقی از گورستان‌ها و تپه‌های قدیمی منطقه كشف شده‌اند. تكنیك، فرم و نقش سفالینه‌ها، مطمئن‌ترین ابزار شناسایی تمدن‌های پیش از تاریخ هستند.
یكی از قابل‌توجه‌ترین ظرف‌هایی كه در تمامی مراكز استقرار انسانی این دوره مورد استفاده قرار می‌گرفته است، ظرف‌های سفالی قوری‌مانندی با لوله نسبتاً بلندی است كه در مراسم به خاك‌سپاری مردگان مورد استفاده قرار می‌گرفته است و در همه گورهای شكافته‌شده این دوره دیده شده است. نقش‌های روی سفالینه‌های تپه‌ سیلك كاشان و مجسمه‌های باستانی لرستان، ارتباط این نوع ظرف با مردگان را نشان می‌دهند. قوری‌های این منطقه كه عموماً بی‌‌نقش‌اند و با آثار به‌دست‌آمده از خوروین و املش قابل مقایسه‌‌اند، احتمالاً دلیل دیگری بر پیوند این اقوام،‌ در اوایل هزاره اول پیش از میلاد است.
شواهد تاریخی موجود نشان می‌دهند كه تا اوایل نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد، دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حكومت «اورارتویی» نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این نواحی چیرگی یابد. هم‌چنین كمی ابزار و جنگ‌افزارهای به‌‌دست‌آمده از گورهای باستانی نشان می‌دهد كه برخلاف تمدن‌های فلات مركزی ایران كه اقوامی جنگجو بوده‌اند، مردمان این منطقه به علت فراوانی چشمه‌سارها و آب‌های سطحی عمدتاً به دامداری و كشاورزی مشغول بوده‌اند و به همین جهت، امنیت نسبی بر منطقه حاكم بوده است. طبق اسناد آشوری‌ها، این منطقه در قرن نهم پیش از میلاد «آندیا» نام داشته است و به احتمال ضعیف، اقوام ساكن آن با اقوام لولوبی و گوتی دامنه‌‌های زاگرس پیوندهایی داشته‌‌اند.
این منطقه از لحاظ جغرافیایی تاریخی، در آغاز هزاره اول پیش از میلاد، از شمال با كادوسیان و كاسپیان، از مغرب با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب شرقی و شرقی با پدیده تاریخی ماد همسایه بوده است. در دوره‌های بعد مادها، این اقوام را زیر فرمان آورده‌اند.
طبق اسناد آشوری در قرن هفتم پیش از میلاد، منطقه زنجان «مادای» نام داشته است. آنچه این ادعا را درست می‌نمایاند، كشف آثاری از هزاره اول پیش از میلاد در روستای مادآباد زنجان است. اما به علت روی‌دادن جنگ‌‌های ممتد منطقه‌ای (در قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد) تمدن در این منطقه به شكوفایی درخور دست نیافته است.
از قرن هفتم پیش از میلاد تا اواخر هزاره اول پیش از میلاد؛ یعنی در تمام دوران شاهنشاهی هخامنشی، تاریخ منطقه با ابهام بیش‌تری همراه است. از میان آثار كشف‌شده دوره هخامنشی، سكه «دریك» و «ریتون» در خدابنده و گردن‌بندهای طلایی با بُن‌مایه (موتیف) «گل لوتوس» كه نقش‌های آن‌ها با كنده‌كاری‌های تخت‌جمشید قابل مقایسه‌‌اند و هم‌چنین چهرك (نقاب) طلایی مردگان گورها با آرایش مو و كلاه دوران هخامنشی را می‌‌توان نام برد.
یادگارهای باستانی از جمله آتشگاه عظیم تخت‌سلیمان در غرب، عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشكده‌های ساسانی در طارم نشان می‌دهند كه در دوران اشكانیان و ساسانیان، دره‌های زنجان‌رود و قزل‌اوزن از رونق بیش‌تری برخوردار بوده‌اند. گزارش‌های جغرافیادانان آغاز دوره اسلامی نیز این موضوع را تأیید می‌كنند.
از پانزده كانون باستان‌شناسی بررسی شده‌ این دوره، 9 كانون در دره رود قزل‌اوزن و در طارم علیا واقع شده‌اند كه از شكوه و آبادانی این بخش از منطقه، در قرن‌های دوم تا پنجم میلادی حكایت می‌كنند. از مهم‌ترین آثار آن دوره به آتشكده تشویر می‌توان اشاره كرد كه در روستای تشویر در میان گورستانی تاریخی، با سنگ و ساروج و با طرح چهار طاقی در ابعاد 4×4 مترمربع با پوشش گنبدی‌شكلی ساخته شده است.
تركیب بنا، یادآور سبك معماری آتشكده‌های دوران ساسانی است و با آتشكده نیاسر كاشان قابل مقایسه است؛ با این تفاوت كه این بنا، سنگی است و در ساختن آن از آجر استفاده نشده است. این آتشكده برخلاف آتشكده‌های عظیم دوران ساسانی كه جنبه دولتی و تشریفاتی داشتند، به عنوان آتشكده محلی مورد استفاده قرار می‌‌گرفته است و با گذشت زمان، پیرامون آن به گورستان تبدیل شده است.
دوران اسلامی (از قرن 7 تا 19 میلادی برابر با قرن اول تا 14 هجری) : این دوره از تاریخ زنجان، با فتح آن در زمان خلافت عثمان و به دست «براءبن عازب» سردار مشهور آغاز می‌شود.
به استناد مداركی كه از 62 كانون باستان‌‌شناختی منطقه به دست آمده است، به استثنای دره طارم علیا در رودخانه قزل‌اوزن و شهر زنجان، در بقیه نواحی، نقل و انتقال قدرت سیاسی و مذهبی به آرامی صورت گرفته و با خرابی و درگیری همراه نبوده است.
متن‌ها و اثرهای موجود تاریخی نشان می‌دهند كه این منطقه در سرتاسر دوران اسلامی، به ویژه از قرن‌های چهارم تا هشتم هجری (در دوران حكومت كنگریان، سلجوقین و ایلخانیان) از شكوفایی اقتصادی، فرهنگی و هنری برخوردار بوده است. از آثار این دوره می‌توان مسجدهای جامع قِروه، سجاس، قلابر؛ كاروان‌سراهای نیك‌پی، سرچم؛ آثار تاریخی عظیم‌ سلطانیه، خدابنده، ابهر و سایر آثار تاریخی را نام برد.
اصولاً یكی از دلایل انتخاب سلطانیه به پایتختی، رونق اقتصادی این منطقه در قرن هفتم و هشتم هجری بوده كه توجه ایلخانان مغول را به خود جلب كرده است. كاشی‌های مطلایی كه از تپه‌ نور و سفال‌های سلطان‌آبادی بسیار جالبی كه از تپه نور‌آباد خدابنده به دست آمده‌اند، گواهی بر رونق اقتصادی و فرهنگی آن دوره‌اند.
پس از برچیده شدن حكومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری، منطقه زنجان نیز دچار فتنه خانمان‌سوز‌ تیمورلنگ شد و به شدت ویران گردید.
تنش‌های سیاسی و كشمكش‌های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شده است. در دوران حكومت صفویه و قاجاریه، به ویژه در دوران حكومت شاه‌طهماسب، شاه‌‌عباس و آغامحمدخان قاجار، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است. قسمت اعظم روستاهای بخش‌ها و شهرهای كنونی، با توجه به نظام ارباب و رعیتی، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تكوین و تكامل یافته‌اند و در طول دهه‌های اخیر، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده‌اند. در زیر، به اختصار، به جغرافیای تاریخی شهرستان‌‌های استان اشاره می‌شود :