مدیریت بهینه مصرف آب

تامین آب و مدیریت مصرف در عصر جدید, جامعه بشری را در سخت ترین بوته آزمایش تاریخ پیدایش قرار خواهد داد و پوشش ۷۱% سطح كره زمین با آب و علم به اینكه تنها ۵/۲%آن شیرین و ۷ هزارم درصد آن قابل استحصال می باشد و ثابت بودن حجم آب در چرخه حیات مشكلات را دو چندان می نماید. توسعه صنعت در دهه های گذشته نیاز آبی جهانیان را افزایش داده و منابع موجود را در حدی آلوده نموده كه براساس تحقیقات و گزارشات سازمان ملل تلفات ناشی از مصرف آبهای آلوده ۱۰ برابر جنگ های اخیر برآورد گردیده و در حال حاضر۱/۱ میلیارد نفر در جهان از مصرف آب شرب بهداشتی محروم می باشند. كارشناسان كمبود آب را دلیل جنگ ها و مناقشات آینده بر می شمارند.
در سال ۲۰۲۵ قریب به ۳/۲ میلیارد نفر جمعیت جهان در كشورهایی كه با كمبود آب مواجهند زندگی خواهند كرد و شرایط گلخانه ای حاكم بر جو كره خاكی, ذخایر برفی موجود را تا حد قابل ملاحظه ای تقلیل خواهد داد و نزولات زمستانی با تغییر ماهیت برفی ذخیره ای خود تبدیل به باران گشته و بدون استفاده, به صورت سیلاب های عظیم از دسترس خارج خواهند شد. محدودیت منابع طبیعی و دغدغه تامین مواد غذایی, جوامع بشری را با تنگناهای مضاعف مواجه خواهد ساخت و در راستای پیشگیری و رفع موانع برنامه ریزی و بهره برداری صحیح از منابع و مصرف بهینه آب از ضروریات نخستین خواهد بود.
زنگ خطر مشكل كم آبی در استان همدان سالهاست كه بصدا درآمده است. در طول ده سال اخیر بارندگی ها بشدت كاهش یافته و تغییر نوع بارش ها از برف به باران و عدم توزیع و پراكندگی زمانی و مكانی مناسب استان ما را با چالش بزرگی درگیر نموده است. چنانچه روند كاهش و تبدیل شكل نزولات جوی ادامه یابد درچند سال آینده حتی برای تامین آب شرب, دچار مشكلات فراوانی خواهیم شد. با توجه به برداشت بی رویه و غیر مجاز آب های زیرزمینی مخصوصاً در دشت های شمالی استان در كمتر از یك دهه اكثر چاه های كشاورزی خشك یا برداشت از آنها غیر اقتصادی خواهد شد. بنابراین هر چه سریعتر باید به فكر چاره بود مجموعه ادارات و شرکت های ذیربط سریعاً باید برنامه ای مفصل طراحی و باجرا درآورند. حاكمان محلی باید ادارات و شركت های ذیربط استان را در كنترل و پركردن چاه های غیر مجاز و بقیه تخلفات آبی یاری رسانند. در این راستا تشكیل پلیس آب پیشنهاد می گردد. شرکت آب منطقه ای همدان بامطالعه و احداث سدها و پروژه های تغذیه مصنوعی متعدد در سطح استان موفقیت بزرگی درمهار آبهای سطحی كسب نموده است.
حدود ۶۰ الی ۷۰ درصد آب شهرها و روستاها بصورت فاضلاب به هدر می روند. كشورهای اروپایی علیرغم داشتن منابع آبی فراوان سال هاست كه با تصفیه و استفاده مجدد و بازچرخانی این آبها حداكثر استفاده را می برند بنابراین مطالعه و احداث تصفیه خانه فاضلاب ها و نحوه و چگونگی استفاده از آنها در اسرع وقت الزامیست.
لازم بذكر است, در صورت تصفیه مناسب آب های مذكور می توانند در امور كشاورزی, تغذیه مصنوعی, آبیاری فضاهای سبز شهری و غیر شهری, صنعت و كلیه مصارف غیر شرب و حتی با تصفیه مطلوبتر در شرب مورد استفاده قرار گیرند.
اقدام بعدی مهمی كه می توان جهت خروج و یا كاهش اثر بحران آب نام برد جدا كردن لوله‌كشی های آب شرب و غیر شرب در شهرهاست.
شایان ذكر است, حدود ۹۰ درصد آب موجود كل استان به مصرف كشاورزی و تنها حدود ده درصد به مصرف شرب و صنعت می رسد. بنابراین نقش و نحوه استفاده آب در كشاورزی بسیار سازنده است. با توجه به آمار و ارقام بدست آمده راندمان آبیاری سطحی در سطح استان حدود ۳۰ درصد می باشد. یعنی ۷۰ درصد تلفات آب در بخش كشاورزی وجود دارد. چنانچه با تامین اعتبارات لازم, سازمان های مربوطه موفق به افزایش این راندمان گردند. بیشترین اثر را در صرفه جویی و مدیریت آب های سطحی و زیرزمینی خواهد داشت.
با تغییر روش های آبیاری از سطحی به تحت فشار و مخصوصاً قطره ای و وادار نمودن كشاورزان به رعایت الگوی كشت مناسب, پیشنهادی و مطالعه شده و جلوگیری از افزایش سطح زیر كشت می توان خدمت بزرگی به نسل های آینده نمود. متاسفانه ملاحظه می شود كشاورزان به محض تغییر روش آبیاری از سطحی به بارانی جهت سود بیشتر سطح زیر كشت را افزایش می دهند و با این عمل نه تنها هیچگونه صرفه جویی در منابع آب زیرزمینی به عمل نخواهد آمد. بلكه باعث افزایش سریعتر افت سطح آب های زیرزمینی گردیده كه لطمات جبران ناپذیری به این مخازن كه به نسل ها آینده نیز تعلق دارد, وارد می نمایند. چون در آبیاری سطحی و ثقلی بخشی از آب های مورد مصرف به سفره های زیرزمینی می پیوندند. ولی در آبیاری بارانی تنها به اندازه نیاز آبی گیاه, آب به خاك داده می شود و عملاً هیچگونه نشتی به آبهای زیرزمینی وجود نخواهد داشت. لذا با تغییر روش آبیاری از ثقلی به بارانی, سطح زیر كشت باید ثابت بماند تا آب كمتری از چاه ها برداشت گردد. این مسئله مهمی است كه كشاورزان و مسئولان مربوطه امید است مورد توجه قرار دهند.
كشاورزان باید تغییر الگوی كشت دهند و محصولاتی را بیشتر بكارند كه با مصرف آب كمتر, عملكرد بهتر و بیشتری از آنها بدست آید. كاشت هندوانه در دشت های شمالی استان با سطح وسیع كنونی, اشتباه بزرگ و تاراج نمودن مخازن آبهای زیرزمینی است. سریعاً باید چاره ای اندیشیده شود و از این عمل جلوگیری نمود.
یكی دیگر از راه های صرفه جویی و مدیریت صحیح منابع آب مطالعه و احداث شبكه های آبیاری و زهكشی مخصوصاً در پایاب سدها می باشد. احداث شبكه های آبیاری و زهكشی درجه ۲.۱ با عنایت به آمار موجود در سطح كشور رشد چشمگیری داشته است ولی ساخت كانال های درجه ۳ و ۴ كه همان انهار داخل مزرعه می باشند. به خاطر عدم مشاركت مردم و كشاورزان, عدم تجمیع و یكپارچه سازی اراضی, مشكلات اجتماعی و حقوقی و تملكی فراوان و از همه مهمتر كمبود اعتبارات, دارای سرعت كمتری بوده است. البته به این عوامل در شرایط فعلی بدلایل مختلف, نبود هماهنگی های بیشتر بین وزارت نیرو و جهاد كشاورزی و عدم همزمانی اجرا و تامین اعتبار شبكه های اصلی و فرعی را نیز می توان افزود.
جهت تحقق شاخص های آبی در برنامه چهارم توسعه, باید ظرفیت تنظیم آبهای سطحی از طریق سدهای مخزنی بزرگ از ۳۲ میلیارد مترمكعب به ۴۳.۲ میلیارد مترمكعب و وسعت شبكه های مدرن آبیاری و زهكشی از ۶/۱ میلیون هكتار موجود به ۲.۸ میلیون هكتار در سال پایانی برنامه چهارم برسد. بنابراین وظیفه وزارت نیرو و جهاد كشاورزی در این راستا بسیار مهم و كلیدی خواهد بود.

منابع و ماخذ:
۱-مجموعه مقالات اولین همایش بررسی مشكلات شبكه های آبیاری و زهكشی كمیته ملی آبیاری و زهكشی ایران(گوهران كویر), چاپ دوم, سال ۱۳۸۳.
۲- مجله مهاب قدس. شماره ۳۴. بهار۱۳۸۵
۳- فصلنامه نظام مهندسی كشاورزی و منابع طبیعی. شماره۱۱و۱۲.بهار و تابستان ۱۳۸۵.
محمدنیكخواه كارشناس ارشد آبیاری و زهكشی ۱۷/۷/۸۵

منبع : پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو