استیضاح وزرا در هفت دوره مجلس

مجلس به عنوان اصلی‌ترین مکان بروز اراده مردم ازحق «سئوال» و «استیضاح» وزیران برخوردار است. حقی که تحت هیچ عنوان و شرایطی قابل سلب نیست. استیضاح در حقیقت از مهم‌ترین وظایف نمایندگان مجلس و موثرترین ابزار در اِعمال حق حاکمیت جمهور بر دستگاه‌های اجرایی است. ابزاری که علاوه بر تعامل سازنده و جدی با دولت‌ها و نظارت بر کارکرد مدیریت ارشد در بدنه اجرایی کشور، سبب پویایی جامعه و نهایتاً اطمینان خاطر مردم می‌شود.
در حقیقت استیضاح بخشی از وظایف مهم نمایندگان در دفاع از حقوق ملت تلقی می‌شود. دست مجلس در این زمینه به حدی باز است که طبق قانون اساسی حتی قادر است رییس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه، به عنوان دومین مقام کشور و مسئول مستقیم اجرای قانون اساسی مورد استیضاح قرار دهد. این اصل اساسی یکی از بنیان‌های جمهوریت نظام و یکی از مترقی‌ترین اصول قانون اساسی است.
از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون؛ ۲ وزیر در مجلس اول، ۳ وزیر در مجلس سوم، ۲ وزیر در مجلس چهارم، ۲ وزیر در مجلس پنجم، ۴ وزیر در مجلس ششم و ۳ وزیر در مجلس هفتم استیضاح شده‌اند. به عبارت دیگر در طول هفت دوره مجالس شورای اسلامی تاکنون ۱۶‬وزیر استیضاح شده‌اند. با این حال نهایتاً از میان وزرای استیضاح شده، تنها ‪ ۳‬وزیر رای اعتماد نیاورده و از ادامه کار باز ماندند. «ایرج فاضل» وزیر بهداشت دولت پنجم (اکبر‌هاشمی رفسنجانی)، «عبدالله نوری» وزیر کشور دولت هفتم (محمد خاتمی) و «احمد خرم» وزیر راه دولت هشتم (خاتمی) وزرایی هستند که به ترتیب در مجالس سوم، پنجم و هفتم استیضاح شدند و نمایندگان مجلس به آن‌ها رای عدم اعتماد دادند. از میان وزرای استیضاح شده، احمد خرم با ‪ ۱۸۸‬رای مخالف، بیشترین رای منفی را در تاریخ جمهوری اسلامی کسب کرده است.
آموزش و پرورش، وزارتخانه‌ای است که تاکنون ۳ بار وزرایش استیضاح شده‌اند و از این حیث در راس قرار دارد. مساله‌ای که نشان می‌دهد وزارت آموزش و پرورش حساس‌ترین و زیر ذره‌بین‌ترین نهاد دولتی است. هر چند که البته هر ۳ وزیر استیضاح شده مجدداً رای اعتماد گرفته و راهی اتاق کار خود شده‌اند. وزرای مسکن، راه و ترابری، کشور و بهداشت نیز طی هفت دوره مجلس شورای اسلامی هر یک دو بار استیضاح شده‌اند. وزرای صنایع، معادن، پست، ارشاد و جهاد کشاورزی نیز در طول ادوار مختلف مجلس شورای اسلامی، یک بار مورد استیضاح قرار گرفته‌اند.
بر اساس اطلاعات مندرج در مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، میزان آرای وزرای استیضاح شده به شرح ذیل است:
▪ مجلس اول: کابینه میر حسین موسوی، چهارمین نخست وزیر پس از انقلاب
۱) ‬شهاب‌الدین گنابادی وزیر مسکن و شهر سازی در تاریخ ‪ ۱۳‬آبان ‪۶۱‬ استیضاح شد که از آرای به گلدان ریخته شده، تعداد ‪ ۱۰۱‬رای مخالف برکناری، ‪ ۷۵‬رای موافق و ‪ ۱۲‬رای نیز ممتنع بود. در نتیجه گنابادی به فعالیت خود در دولت ادامه داد. گنابادی در ابتدای ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد، تعداد ‪۱۳۲‬ موافق، ‪ ۱۵‬مخالف و ‪ ۱۲‬ممتنع داشت.
۲‬) علی اکبر ناطق نوری وزیر کشور در تاریخ ‪ ۱۵‬آبان ‪ ۶۲‬ استیضاح شد و پس از رای گیری با ‪ ۷۲‬رای موافق استیضاح، ‪ ۱۴۶‬رای مخالف و ۱۳‬رای ممتنع مجددا رای اعتماد آورد. ناطق نوری در ابتدای ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد، ‪ ۱۷۴‬رای موافق،‪ ۶‬رای مخالف و‪ ۶‬رای ممتنع داشت.
▪ مجلس دوم: کابینه میر حسین موسوی
ـ هیچ وزیری استیضاح نشد.
▪ مجلس سوم:
۱) ‬بهزاد نبوی وزیر صنایع سنگین در تاریخ ‪ ۲۹‬مرداد ‪ ۶۸‬ مورد استیضاح قرار گرفت و در جریان رای گیری،‪ ۱۳۲‬نماینده رای اعتماد دادند، ‪۷۳‬ نماینده مخالف ابقای وی بودند و ‪ ۲۱‬نفر نیز رای ممتنع دادند.‪ ۲۲‬نماینده نیز از رای دادن خودداری کردند. در نتیجه بهزاد نبوی وزیر باقی ماند. نبوی وزیر کابینه میر حسین موسوی بود که رای اعتماد خود را از مجلس دوم با اخذ ‪ ۱۵۹‬موافق، ‪ ۶۵‬مخالف و ‪ ۳۴‬ممتنع کسب کرده بود. گفتنی است از سال ‪ ۱۳۶۸‬با اصلاح قانون اساسی، پست نخست وزیری حذف و رییس جمهور مسئول تشکیل کابینه شد.
۲) ‬ایرج فاضل وزیر بهداشت در تاریخ ‪ ۲۳‬دی ماه ‪ ۱۳۶۹‬استیضاح شد و با توجه به اینکه ‪ ۱۱۵‬نماینده مخالف ادامه مدیریت وی و‪ ۱۱۴‬نماینده موافق ادامه فعالیت او بودند، از ادامه فعالیت به عنوان وزیر بهداشت بازماند. در این رای گیری ‪ ۱۷‬نماینده رای ممتنع دادند. فاضل در بدو ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد از مجلس، ‪ ۱۶۵‬موافق، ‪ ۸۶‬مخالف و ‪ ۹‬رای ممتنع داشت.
۳‬ ) محمد علی نجفی وزیر آموزش و پرورش در اردیبهشت ‪ ۱۳۷۱‬استیضاح شد که این طرح ‪ ۱۹۷‬رای مخالف، ۱۱۷‬رای موافق و ‪ ۱۱‬رای ممتنع داشت. در نتیجه محمد علی نجفی همچنان وزیر باقی ماند. نجفی در ابتدای ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد از مجلس، با ‪۱۶۰‬ موافق، ‪ ۸۶‬مخالف و ‪ ۱۲‬رای ممتنع برای نشتن بر صندلی وزارت تایید شد.
▪ مجلس چهارم: کابینه دوم ‌هاشمی رفسنجانی
۱) ‬محمد سعیدی کیا وزیر راه و ترابری در ۱۱ اسفند ‪ ۱۳۷۱‬استیضاح شد و از مجموع ‪ ۲۴۲‬نماینده حاضر در مجلس‪ ۱۲۱‬نفر به او رای عدم اعتماد دادند. سعیدی کیا که تنها یک رای دیگر می‌توانست او را از ادامه کار در پست وزارت باز دارد، در جلسه رای اعتماد اولیه برای ورود به کابینه از مجلس قبلی ‪ ۲۲۲‬موافق، ‪ ۲۱‬مخالف و ‪ ۹‬ممتنع داشت.
۲) ‪۲- حسین محلوجی وزیر معادن و فلزات در ۲۳‬ آذر‪ ۱۳۷۳‬ برای پاسخگویی به سوالات نمایندگان به مجلس آمد و از ‪ ۲۰۴‬رای ماخوذه ‪ ۹۸‬نماینده به او رای عدم اعتماد دادند. بنابر این محلوجی در سمت خود ماندگار شد. محلوجی در ابتدای ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماداز مجلس، ‪ ۱۶۶‬موافق ‪ ۵۴‬مخالف و ‪ ۳۸‬ممتنع داشت.
▪ مجلس پنجم: کابینه اول سید محمد خاتمی
۱) عبدالله نوری وزیر کشور در‪ ۳۱‬خرداد ‪ ۱۳۷۷‬استیضاح شد که در این جلسه ‪ ۱۳۷‬تن از نمایندگان، موافق طرح استیضاح، ‪ ۱۱۷‬تن مخالف و ‪ ۱۱‬نفر نیز رای ممتنع دادند. بنابراین مجلس با ادامه فعالیت او به عنوان وزیر کشور موافقت نکرد. نوری در ابتدای ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد از مجلس ‪ ۱۵۳‬موافق، ‪ ۸۹‬ مخالف و ‪ ۲۱‬رای ممتنع داشت.
۲) عطاالله مهاجرانی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ‪ ۱۱‬ اردیبهشت ‪۱۳۷۸‬ برای استیضاح به مجلس رفت و از مجموع آرای ماخوذه، ‪ ۱۳۵‬نفر موافق ادامه فعالیت او بودند و ‪۱۲۱‬نفر نیز با ابقای او در پست وزارت مخالف بودند. بنابراین مهاجرانی همچنان وزیر باقی ماند. مهاجرانی در ابتدای ورود به کابینه در جلسه رای اعتماد وزرا از مجلس، با کسب ‪ ۱۴۴‬رای کمترین آرای موافق در بین کابینه دولت هفتم را داشت. وی در این رای گیری ‪ ۹۶‬رای مخالف و‪ ۲۰‬رای ممتنع آورد.
▪ مجلس ششم: کابینه دوم سید محمد خاتمی
۱) ‬علی عبدالعلی زاده وزیر مسکن و شهر سازی در تاریخ ‪ ۱۲‬خرداد ‪۱۳۸۱‬ استیضاح شد و از مجموع آرای ماخوذه، ‪ ۱۱۹‬رای مخالف استیضاح، ‪ ۱۱۴‬رای موافق و ‪ ۱۲‬رای نیز ممتنع بود. بنابراین وی ابقا شد. عبدالعلی زاده در ابتدای ورود به کابینه در جلسه رای اعتماد خود از مجلس، ‪ ۱۵۳‬رای موافق، ‪ ۸۶‬مخالف و ‪ ۱۴‬رای ممتنع داشت.
۲) ‬مسعود پزشکیان وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در تاریخ ‪ ۲۷‬خرداد ‪ ۱۳۸۲‬برای پاسخ گویی به مجلس رفت وپس از رای گیری، ‪ ۱۷۰‬رای کبود، ‪ ۶۰‬رای سفید و ‪ ۵‬رای زرد همچنان وزیر باقی ماند. وی در ابتدای ورود به کابینه در جلسه رای اعتماد به وزرا، ‪ ۱۶۸‬موافق، ‪ ۷۵‬مخالف و ‪ ۱۵‬رای ممتنع داشت.
۳‬) مرتضی حاجی وزیر آموزش و پرورش از جمله وزرای استیضاح شده مجلس ششم بود که ‪ ۹‬شهریور ‪ ۱۳۸۲‬برای توضیح در برابر نمایندگان در مجلس حاضر شد. در جلسه اسیتضاح او، ‪ ۶۷‬نماینده به برکناری وزیر و ‪ ۱۵۹‬تن به ابقای او رای دادند و ‪ ۱۰‬نماینده نیز رای ممتنع داشتند. در نتیجه، استیضاح او رای نیاورد وحاجی در سمت خود ابقاشد. حاجی در هنگام ورود به کابینه برای اخذ رای اعتماد از مجلس ‪ ۱۵۵‬رای موافق، ‪ ۹۰‬رای مخالف و ‪ ۱۶‬رای ممتنع داشت.
۴) ‬احمد معتمدی وزیر پست و تلگراف و تلفن در ‪ ۱۴‬ آبان ‪ ۱۳۸۲‬برای پاسخ گویی به طرح استیضاح در مجلس حاضر شد و با اخذ ‪ ۱۴۲‬رای کبود در برابر ‪ ۶۱‬رای سفید در پست وزارت ابقا شد.این رای گیری همچنین ‪ ۱۱‬رای ممتنع داشت. معتمدی در ابتدای ورود به کابینه در جلسه رای اعتماد از مجلس، ‪۱۷۵‬ رای موافق، ‪ ۷۱‬رای مخالف و ‪ ۱۲‬رای ممتنع داشت.
▪ مجلس هفتم: کابینه دوم خاتمی و کابینه اول احمدی‌نژاد
۱) ‬احمد خرم وزیر راه و ترابری در ‪ ۱۲‬مهر ‪ ۱۳۸۳‬در مجلس شورای اسلامی استیضاح شد و نمایندگان با ریختن ‪ ۱۸۸‬رای مخالف، ۵۹‬ رای موافق و ۹‬رای ممتنع وی را از مقام وزارت بر کنارکردند. خرم در ابتدا‪ ۱۸۶‬رای موافق، ‪ ۵۸‬ رای مخالف و ۱۴ رای ممتنع به دست آورده بود.
۲) ‬محمد رضا اسکندری وزیر جهاد کشاورزی دومین وزیری بود که در مجلس هفتم استیضاح شد. اسکندری در ۲۶‬مهر ماه ‪ ۱۳۸۵‬با اخذ ‪ ۱۴۲‬رای کبود در برابر ‪۹۸‬ رای سفید در پست وزارت باقی ماند و طرح استیضاح او رای نیاورد. آرای اسکندری هنگام اخذ رای اعتماد از مجلس در بدو ورود به کابینه، ‪ ۲۱۴‬موافق، ‪ ۴۵‬مخالف و ‪ ۲۴‬رای ممتنع بود.
۳) ‬محمود فرشیدی وزیر آموزش و پرورش نیز آخرین وزیری است که در مجلس هفتم استیضاح شد. وی در ۲۶‬ اردیبهشت ‪ ۱۳۸۶‬ با حضور در مجلس از عملکرد خود دفاع کرد و پس از رای گیری با اخذ ‪ ۱۳۲‬رای کبود در برابر ‪ ۸۹‬ رای سفید در مقام وزارت ابقا شد.‪ ۱۷‬ نماینده نیز به طرح استیضاح او رای ممتنع دادند. فرشیدی در ابتدا ۱۳۶‬رای موافق، ‪ ۹۱‬رای مخالف و ‪ ۲۱‬رای ممتنع به دست آورده بود.
گفتنی است در ابتدای فعالیت مجلس هفتم، نمایندگان این مجلس قصد استیضاح و برکناری حداقل ۴ وزیر دولت سید محمد خاتمی را داشتند که با نامه رهبری انقلاب به مجلس و تاکید ایشان بر همکاری با دولت در آخرین ماه‌های کاری دولت هشتم از این امر منصرف شدند.

منبع : سایر منابع