پروژه‌های سیما و منظر شهری از دیدگاه اقتصادی

● پیش‌گفتار
بخش مهمی از پروژه‌های عمران شهری، به پروژه‌های طراحی شهری اختصاص دارد که در زیر این عنوان کلان پروژه‌های سیما و منظر شهری شامل کف‌سازی‌ها، تجهیز گذرها و استقرار و نصب اثاثیهٔ عمودی شهری تعریف شدنی‌اند. بیشتر پروژه‌های مرتبط با سیما و منظر شهری، چه از نظر اجزائی و چه از نظر بهره‌برداری پروژه‌های عمرانی کوتاه‌مدت و میان‌مدت به‌شمار می‌روند؛ به همین منظور سالانه بخش مهمی از اقلام هزینه‌های عمرانی شهری را به خود اختصاص می‌دهند و گاه کار بدین‌جا می‌انجامد که از رهگذر پیش‌بینی‌های نادرست در طراحی یا محاسبات فنی شهرسازی، شاهد هدر رفتن منابع و اعتبارات عمرانی در این بخش باشیم و با توجه به این‌که این بخش از فعالیت‌های عمرانی اغلب در ذهن شهروندان تعریف مشخصی‌ مانند احداث یک پل، خیابان، بزرگ‌راه و ... ندارد، این شیوه می‌تواند به واکنش‌هائی بعضاً نامطلوب بیانجامد به ویژه آن‌که بسیاری از تغییرات در حوزهٔ سیما و منظر شهری به‌درستی درک و احساس نمی‌شوند. ضرورت این نوع پروژه‌ها و پردازش برنامه‌ریزی‌شدهٔ آنها از جمله نکاتی است که می‌توان از منظر اقتصاد شهری به آن توجه کرد.
● جایگاه پروژه‌های سیما و منظر شهری در پروژ‌ه‌های عمرانی
شهرداری اصلی‌ترین متولی پروژ‌ه‌های سیما و منظر شهری هم از بعد اجرائی و هم از بعد نظارتی است. بخش عمده‌ئی از این پروژه‌ها شامل اصلاح هندسی معابر، جدول‌گذاری‌های کنار خیابان‌ها، کانال‌های هدایت آب‌های سطحی، کف‌سازی پیاده‌روها، احداث یا ترمیم روفوژ وسط خیابان‌ەا، نرده‌کشی گذرها و بزرگ‌راه‌ها، برپائی و نصب جایگاه اتوبوس، پل‌های عابر پیاده و ... می‌شود. به‌عبارت دیگر بخش مهمی از این پروژه‌ها به منظور تعیین حریم و مرز گذرها با کانال‌های هدایت آب‌های سطحی، یا پیاده‌روها و یا تعیین مرز میانی گذرها و ... به کار می‌آید که اهمیت در خوری دارد. بخش دیگر این پروژه‌ها، شامل برپائی و نصب عناصر عمودی شهری مانند جایگاه اتوبوس‌، انواع تابلو، پل‌های عابر، سطل‌های جمع‌آوری زباله و ... است. این نوع عناصر از منظر زیبائی و هارمونی در مقایسه با دیگر عناصر شهری موجود از نظر کارکردی نیز نقش مهمی در هدایت شهروندان از نظر مسیریابی، آمد و شد عرضی در گذرها و بهداشت محیط دارد. از این‌رو این نوع پروژ‌ه‌ها بخش مهمی از فعالیت‌های عمرانی جاری شهرداری را به خود اختصاص می‌دهد و باعث صرف بخشی از منابع و اعتبارات شهرداری‌ها می‌شود.
● اعتبارات جاری عمرانی و تأثیر آن بر اعتبارات عمرانی بلندمدت
با افزایش اعتبارات جاری عمرانی، امکان برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های عمرانی بلندمدت و استراتژیک در حوزهٔ شهری کاهش می‌یابد. این امر به معنای کم اهمیت بودن و یا بلامانع بودن پروژه‌های جاری عمرانی نیست اما هر نوع بی‌دقتی در اجرای این پروژه‌ها علاوه‌بر تکرار پروژ‌ه‌های جاری، موجب عدم تخصیص اعتبارات عمرانی در بخش‌های بلندمدت و استراتژیک می‌شود. به‌طور مثال اگر جدول یکی از کانال‌های معابر تخریب شود، با پدیده‌ئی هم‌چون نفوذ آب به سطح معابر و خیابان روبه‌رو می‌شویم که علاوه‌بر مشکلات جاری، می‌تواند آثار تخریبی دیگری چون سائیدگی آسفالت و ... را به همراه آورد که هزینه‌های بیشتر دیگری در پی دارد. این امر نمونه‌ئی از ضرورت توجه به اعتبارات جاری عمرانی است که باید به‌صورت سالانه پیش‌بینی شود و چه‌بسا به‌صورت روزانه تخصیص یابد. اما نباید فراموش کرد که درگیری دائمی شهرداری‌ها با پروژه‌های جاری عمرانی چه به دلیل عدم طراحی مناسب، نتیجه‌ئی جز اتلاف منابع و اعتبارات عمرانی شهری در پی نخواهد داشت.
از دیگر نکته‌های مهم در مورد اعتبارات این است که تخصیص سالانه به معنای هزینهٔ نامطلوب آن نیست. متأسفانه مواردی به چشم می‌خورد که شاهد نوعی سردرگمی در اجرای این نوع پروژه‌های عمرانی هستیم. متأسفانه سلیقه‌ئی بودن، بخشی از ماهیت پروژه‌های سیما و منظر شهری است که زمینه‌ٔ اتلاف و دوباره‌کاری در این نوع اقدامات عمرانی را فراهم آورده است. به‌طور مثال جمع‌آوری جدول‌های وسط خیابان و نصب نرده دوبارهٔ آن، جمع‌آوری جایگاه‌های اتوبوس و طراحی‌های متنوع از آن و جایگزین کردن آنها، از این‌گونه موارد است. یکی دیگر از موارد مرتبط و قابل تجدید و تکرار، تغییرات پیوستهٔ کف‌سازی در برخی معابر است. آسفالت پیاده‌رو، موزائیک کردن، تغییر مدل موزائیک و ... در فواصل کوتاه از جمله موارد قابل مشاهده در این حوزه از پروژه‌های عمرانی است که اغلب دستخوش تغییرات سلیقه‌ئی می‌گردد. به‌طور خلاصه نمونه‌هائی از این دست‌فرایند اجرای پروژه‌های جاری عمرانی پیوسته دیده می‌شود. به‌نظر می‌رسد که برای این نوع پروژه‌ها در شهر و در یک مکان خاص همواره اعتبار تخصیص می‌یابد بدون آن‌که تغییر محسوسی در شرایط و کیفیت معماری و یا رفاه شهری پدید آورد.
در این شرایط شاهد آثار مستقیم و نامطلوب اعتبارات جاری عمرانی بر اعتبارات عمرانی بلندمدت هستیم.
به‌علاوه باید گفت که شهرها همواره در تنگنای اعتبارات عمرانی و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت به‌سر می‌برند. اجرای اعتبارات عمرانی استراتژیک برای حل مشکلات بنیادی شهر مستلزم تخصیص هزینه‌های زیادی است. از طرفی این پروژه‌ها با توجه به طولانی بودن روند اجرای آنها، گاه با عدم مطلوبیت در میان آن‌دسته از مدیران شهری که خواهان لمس آثار فوری اقدامات خود هستند، روبه‌رو می‌شود.
شاید یکی از دلایل مدیریتی گرایش به اجرای پروژه‌های جاری عمرانی، طراحی سریع آنها و نیاز محدود به کار کارشناسی است. این پروژه‌ها اغلب در حوزهٔ تصمیم‌های فردی مدیران شهری و یا حداکثر محیط اداری آنان جمع‌بندی و اجرائی می‌شود و نیازی به گردش کار اداری برای دریافت مصوبه از طریق مراجع بالاتر را ندارد. به این ترتیب فرصتی پدید می‌آید تا مدیران شهری فارغ از مشکل طولانی شدن مصوبات عمرانی بلندمدت و استراتژیک، اعتبارات خود را به پروژه‌های جاری کوتاه‌مدت اختصاص داده، به نوعی فعالیت عمرانی در سطح شهر بپردازند. باید تأکید کرد به همان اندازه‌ که پروژه‌های جاری عمرانی در فرایند مدیریت شهری پذیرفته شده است از منظر اقتصاد شهری به آنها بیشتر به چشم یک محدودیت نگریسته می‌شود. به‌عبارت دیگر اجرای هر پروژه‌ٔ جاری عمرانی به معنای کاهش اقدامات عمرانی بلندمدت خواهد بود. حال چنان‌چه ین پروژه‌های جاری، از ضرورت یا کیفیت مطلوب نیز بی‌بهره باشند، آن‌گاه به شکل منفذی برای اتلاف منابع شهری رخ می‌نمایند.
● تعادل‌بخشی میان اعتبارات جاری عمرانی و پروژه‌های عمرانی بلندمدت
شکی نیست که در شهرهای کشورهای توسعه‌نیافته و یا در حال توسعه اولویت مهم در تأمین حقوق شهروندی، تأمین امکانات شهری به‌منظور تسهیل فرایند فعالیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... شهروندان از طریق فرایند مدیریت شهری است. با این توصیف بی‌گمان ارزش اجرای یک پروژهٔ عمرانی مانند احداث یک بزرگ‌راه با اجرای کف‌سازی یک خیابان یکسان نیست. حتی میان احداث یک پل عابر پیاده و تغییر وضعیت مداوم روفوژ وسط یک خیابان هم نمی‌توان ارزش و اهمیت یکسان قائل شد. یادآوری این مثال‌ها به معنی قربانی کردن و یا بی‌اهمیت دانستن ارزش‌های معماری و زیبا شناختی در شهر نیست. بلکه بحث بر سر این است که تا زمانی‌که شهرها در کیفیت امکانات پایه‌ئی خود با بحران روبه‌رو هستند و از دیگر سو تأثیر نوسان‌های اقتصادی مانند تورم دورقمی، محدودیت‌هائی جدی در راه دریافت بیشتر عوارض از شهروندان ایجاد می‌کند، نمی‌توان اعتبارات محدود را به شکلی نسنجیده صرف آزمون و خطاهای سلیقه‌ئی در حوزهٔ پروژه‌های جاری عمرانی کرد. بنابراین تعادل‌بخشی میان این نوع پروژه‌ها با فعالیت‌های عمرانی بلندمدت مستلزم برنامه‌ریزی بلندمدت شهرداری‌ها است. از سوئی هزینه نکردن در این بخش می‌تواند با پیش‌بینی تشویقی برای مدیران اجرائی پروژه‌های جاری عمرانی همراه باشد تا آنها فعالیت‌ خود را بدون طی نمودن فرایند برنامه‌ریزی پیش‌بینی‌شده، امتیازی در جهت کسب موقعیت‌های اقتصادی و اداری بهتر تلقی نکنند.
● نتیجه‌گیری
توجه به سیما و منظر شهری هم از جنبهٔ معماری و زیبائی‌شناسی و هم از نظر ارتقاء کیفیت رسیدگی به اسباب و اثاثیه شهری در فرایند مدیریت شهری از اهمیت بسیاری برخوردار است. با این حال شناخت و ماهیت این نوع فعالیت‌ها و اثر عمرانی آنها در شهر با توجه به پی‌آمدهای اقتصادی و جذب اعتبارات عمرانی نیز از اهمیت برخوردار است. به‌عبارت دیگر پروژه‌های مرتبط با سیما و منظر صرفاً نباید از دید معماری و شهرسازی بررسی شوند بلکه از نظر اقتصادی نیز باید توجیه شوند؛ طوری‌که این پروژه‌ها نیز طول عمر مشخصی داشته باشند. مثلاً اجرای یک رفوژ وسط خیابان دست‌کم مستلزم پنج سال ارزش و اعتبار ماندگاری است و در طول این مدت صرفاً هزینه‌های نگهداری به آن تخصیص یابد. در مورد محورهای مهم ترافیکی نیز باید در قالب تصمیمات استراتژیک، تکلیف سیما و منظر شهری را مشخص کرد. به‌عبارت دیگر برای پیش‌برد فعالیت‌های عمرانی در حوزهٔ سیما و منظر شهری، صرف جاری بودن اعتبارات این پروژه‌ها نباید در بین مدیران شهری تلقی تخصیص و هزینه‌ کردن پدید آورد. در حال حاضر در بخش پروژه‌های جاری عمرانی و نحوهٔ تخصیص و کنترل آن مطالعات مشخصی وجود ندارد و اساساً ماهیت متغیر این نوع پروژه‌ها و آثار آن بر بهبود کیفیت زندگی در شهرها مورد ارزیابی قرار نگرفته است. و این خلاء به وجود آمده موجب ایجاد روزنه‌ئی جهت ریزش درآمدها شده است.

جواد رحیم‌پور، کارشناس اقتصاد شهری

منبع : سایر منابع