شب قدر است و طی شد نامهٔ هجر

آن شب که باید شکوائیة هجران را در نوردید و به امید وصل دیدار بیدار نشست و از جام طهور ((سلام)) تا ((مطلع فجر))، سرمست بود، کدام شب است؟
آن شب که شاعر حافظ قرآن، با الهام گرفتن از قرآن، آن را ((شب وصل)) می‌نامد و نامة هجران را در آن شب، طی‌شده و پایان ـ یافته می‌خواند، کدام شب نورانی و دل‌افروز است؟ شبی که باید در عاشقی ثابت قدم بود، در طلب کوشید و بیدار ماند و دیدار جست و احیا گرفت و به نیایش پرداخت و کار خیر کرد و صالحات به جا آورد و به نیازمندان رسید و دانایی طلبید و مذاکرة علم کرد؛ شبی که در آن، کاری بی‌اجر نخواهد ماند؛ شبی که باید به یاد روی آن محبوب عزیز و آن یار آواره از دیار، و پنهان رخسار، با دردمندی‌های عاشقانه نالید و دیدار روی او را از خدای طلبید، کدام شب عزیز است؟
● سورة قدر
ا ِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْر* وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ*
ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم* تو شب قدر را چگونه شبی می‌دانی؟* شب قدر، از هزار ماه بهتر است* در آن شب فرشتگان و روح ]جبرئیل[، به اذن خدا، همة فرمان‌ها و سرنوشت‌ها را فرود می‌آورند* آن شب، تا سپیده دمان، همه سلام است و سلامت.
کدامین شب؟
این امر بزرگ چیست و این شب کدام است؟ آن شب فرخنده که قرآن فرود آمده است، چه شب است؟ آن شب که از هزار ماه بهتر است، کدام لحظات گرانقدر است؟
آن شب که فرشتگان فرود می‌آیند، و روح (جبرئیل) نیز فرود می‌آید، کدامین است؟ آن شب که فرمان‌ها و تقدیرها را به زمین می‌آورند و طبق حکمت بر می‌نهند و معین می‌دارند؟ ...
آن شب که تا سپیده‌دمان، همة آنات و لحظات آن، درود است و سلام، و رحمت است و سلامت، و ایمنی است و فرخندگی؟ ...
این واقعیت بزرگ، که با ((فعل مضارع)) بیان شده و استمرار را می‌رساند، چیست: ((تنزّل الملائکة والرّوح...)) فرشتگان و روح، همی فرود آیند، و همی فرود آیند؛ به کجا؟
آری؛ فرشتگان و روح، در هر سال، در شب هنگام ((قدر)) پیوسته فرود آیند و به ((اذن خدا))، هر ((امر)) و ((تقدیری)) را فرود آورند... این امر، چگونه است؟ این فرشتگان، نزد چه کسی می‌روند و فرمان‌ها و تقدیرها را به چه کسی می‌سپارند؟ آن‌جا که روح بزرگ فرود می‌آید، کجا است؟ و آن آستان مقدس و مطلع نور و مرکز ناموس که ((کل امر)) به همراه فرشتگان، به جانب آن فرود آورده می‌شود، کدام آستان است؟ در شب قدر، فرودگاه فرشتگان آسمان، در کدام سرمنزل قدس و مهبط مطهر است؟
● شبی در هر سال
چنان‌که از آیه‌های ((سورة قدر)) به روشنی فهمیده می‌شود، در هر سال، شبی هست که از هزار ماه ـ به ارزش و قدر فضیلت ـ برتر است.[۱] این شب، در هر سال هست. در هر سال، یک شب، شب قدر است. در این شب، فرشتگان به همراه بزرگ خویش (روح) به زمین می‌آیند و هر امر و فرمان و تقدیری که از سوی خدا معین شده است ـ برای یک سال، تا شب قدر سال آینده ـ فرود می‌آورند.
آنچه از احادیثی که در تفسیر این سوره، و تفسیر آیات آغاز سورة ((دخان)) و جز آن رسیده است، فهمیده می‌شود این است که فرشتگان در شب قدر، مقدرات یکساله را به نزد ((ولی مطلق زمان)) می‌آورند و بر او عرضه می‌دارند و به او تسلیم می‌کنند. این واقعیت، همواره بوده است و خواهد بود. در روزگار پیامبر اکرم، محفل نزول فرشتگان شب قدر، آستان مصطفی صل الله علیه و آله و سلم بوده است. این امر، مورد قبول همگان است. امر دیگری که مورد قبول است، این که پس از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم نیز ((شب قدر)) هست؛ چنان‌که در ((قرآن کریم)) در ((سورة قدر)) و ((سورة دخان)) به‌روشنی ذکر شده است که شب قدر، در هر سال هست. رشید الدین میبدی، مفسر معروف سنّی می‌گوید:
برخی گفته‌اند: ((این شب قدر، به روزگاران پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بود و سپس از میان رفت))؛ اما چنین نیست؛ زیرا همة اصحاب پیامبر و علمای اسلام معتقدند شب قدر، تا قیام قیامت، باقی است.[۲]
شیخ طبرسی نیز، در این‌باره، روایتی از ابوذر غفاری نقل می‌کند:
ابوذر غفاری به پیامبر خدا گفت: ((ای پیامبر! آیا شب قدر و نزول فرشتگان در آن شب، تنها در زمان پبامبران وجود دارد و چون پیامبران از جهان رفتند، دیگر شب قدری نیست؟)) پیامبر فرمود: ((نه؛ بلکه شب قدر، تا قیام قیامت هست)).[۳]
● صاحب شب قدر
هنگامی که در شناخت قرآنی به این نتیجه می‌رسیم که ((شب قدر)) در هر سال هست، باید توجه کنیم ((صاحب شب قدر)) نیز باید همیشه وجود داشته باشد ـ چنان‌که در احادیث آمده است[۴] ـ وگرنه فرشتگان بر چه کسی فرود می‌آیند؟ و کتاب تقدیر را نزد چه کسی می‌گشایند؟ و مجاری امور را به اذن خدا، به چه کسی می‌سپارند؟
هدایت و ولایت ((تکوینی))، از هدایت و ولایت ((تشریعی)) جدا نیست. عکس این قضیه نیز صادق است؛ پس چنان‌که ((قرآن کریم)) تا قیام قیامت هست و ((حجت)) است، صاحب شب قدر نیز همواره هست و همو ((حجت)) است. پس از رحلت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم ، این مقام، از آن جانشینان پیامبر است. همین دو واقعیت بزرگ است (یعنی وجود شب قدر در هر سال و وجود صاحب شب قدر در هر عصر) که امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام از آن‌ها این‌چنین یاد می‌کند:
شب قدر، در هر سال هست. در این شب امور همة سال ]و تقدیرها و سرنوشت‌ها[ فرو فرستاده می‌شود. پس از درگذشت پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نیز این شب، صاحبانی دارد... .
● قرآن و شب قدر
در برخی از احادیث آمده است که راوی به امام جعفر صادق علیه السلام می‌گوید: ((دربارة شب قدر، به من اطلاعاتی بدهید! آیا این شب، فقط در روزگاران گذشته ]مثلاً روزگار حیات پیامبر صل الله علیه و آله و سلم [ بوده است ]و اکنون دیگر نیست[ یا این‌که شب قدر، در هر سال، هست؟)) امام می‌فرماید:
لو رفعت لیلة القدر، لرفع القرآن
اگر شب قدر را بردارند، قرآن را نیز بر می‌دارند.[۵]
این بیان امام، اشاره است به همان حکمت عمیق و راز عظیم وجود و ارتباط و امتزاج هدایت تکوینی و هدایت تشریعی و رابطة مستقیم ((حجت صامت)) یعنی ((قرآن))، با ((حجت ناطق))، یعنی امام. این تعلیم، توضیح سخن معروف پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم است، در حدیث ثقلین.
● خلیفه الهی
در قرآن کریم، سخن از خلافت الهی در زمین رفته است؛ خدا به فرشتگان گفت:
از جانب خود، در زمین خلیفه‌ای بگذارم و بگمارم[۶].
دربارة این موضوع یادآوری می‌کنیم مقصود از تعبیرهای ((ولیّ مطلق))، ((ولیّ کامل))، ((ولیّ زمان))، ((ولیّ عصر))، ((حجّت ناطق))، و ((صاحب شب قدر))... همان ((خلیفة خدا)) است در زمین. پس از درگذشت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم و پایان یافتن دور نبوت و پیامبری، این مرتبة بزرگ، از آن اوصیای پیامبر است؛ یعنی علی و یازده فرزندش.
خلافت، عهد خدایی است و عهد خدایی، جز به پاکان، نیکان، معصومان و مطهّران نخواهد رسید. اینانند که می‌توانند وارث علوم انبیا و حامل عهد خدا باشند که ((لا ینال عهدی الظالمین))... .[۷]
این است و این‌ها که مسألة شب قدر و خلافت الهی در زمین و حضور مداوم آن که به تعبیری دیگر، ادامة بقای قرآن است در ارض و ادامة حجیت آن ـ در رابطة مستقیم قرار دارد با لزوم امام. و از اینجا است که ((سورة قدر)) و ((سورة دخان))، از مهم‌ترین دلیل‌های حضور و لزوم ((امامت حقه)) و ((خلافت الهیه)) است در زمین. و از عظیم‌ترین اسناد تداوم ناموس الهی در جهان است. و براساس این شناخت قرآنی است که امام نهم، حضرت جواد علیه السلام، تعلیمی به شیعه می‌دهد، بسیار گرانقدر، و معرفت‌آموز و می‌فرماید:
با مخالفان امامت، به سورة ((انّا انزلناه)) استدلال کنید، تا پیروز شوید.[۸] به خدا سوگند! این سوره، پس از درگذشت پیامبر، حجت خدای متعال است بر خلق.[۹] این سوره، نقطة اوج دین شما است. این سوره، نشانة ابعاد علم ما است. ای شیعیان! همچنین به سورة ((حم دخان)) که در آن، آیة (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرینَ)[۱۰] آمده است، استدلال کنید. این سوره ]و این مقام[ پس از رسول الله، ویژة ولیّ امر ]حجّت خدا[ است در هر عصر... .[۱۱]

رضا ساعی شاهی
پی نوشت:
[۱]. ((شب زنده‌داری و عبادت و انجام کار خیر در این شب، بهتر است از شب‌زنده‌داری و عبادت و کار خیر، در هزار ماه که شب قدر نداشته باشد)) (مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۵۲۰).
[۲]. کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۵۵۹.
[۳]. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۱۸.
[۴]. همان، حدیث ۷.
[۵]. نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۲۱.
[۶]. بقره: ۳۰.
[۷]. بقره: ۱۲۴.
[۸]. یعنی لزوم امام را با این سوره اثبات کنید. بپرسید از آنان که معنای این سوره چیست و نزول فرشتگان و عرضه مقدرات، در شب قدر بر چه کسی است؟
[۹]. یعنی پس از درگذشت پیامبر صل الله علیه و آله و سلم نیز این سوره مصداق دراد و خواهد داشت. بپرسید: آن مصداق کیست؟
[۱۰]. دخان: ۳.
[۱۱]. کافی، کتاب‌الحجة، باب فی شأن انا انزلناه فی لیلة‌القدر و تفسیرها، حدیث ۶.