تقلا برای به بازی گرفته شدن

بی تردید نمی توان از این چشم پزشک ۴۳ ساله که به امر پدرش وارد عرصه سیاست شد یک اوباما یا یک کاسترو ساخت. بشار اسد در عرصه های عمومی سیاسی به دوردست ها چشم می دوزد و گویی اصلاً نمی خواهد با سیاست کلان کاری داشته باشد و انگار همچنان در رویای مطبش در لندن و کنگره های چشم پزشکی است. با این حال اگر کسی رئیس جمهور سوریه را دست کم بگیرد و او را چهره یی در حاشیه عرصه سیاست جهانی بداند، دچار اشتباهی فاحش شده است، زیرا سوریه بر آن است تا بار دیگر به نیرویی تاثیرگذار در خاورمیانه تبدیل شود.
عرصه سیاست جهانی در انتظار مناسبات ویژه دمشق با همسایگانش عراق، اسرائیل و ترکیه است و این همه بستگی به نظر بشار اسد دارد. اسد هر زمان که بن بستی فرا می رسد و هر زمان که در محافل کوچک با قدرتمندان به گفت وگو می نشیند، از آن پوسته خشک بیرون می آید و نشان می دهد بر همه چیز اشراف دارد و تبدیل به یک استراتژیست زیرک می شود.
اسد در چند سال گذشته چهار بار در دمشق با «کریم آقاخان چهارم» ملاقات داشته است. آقاخان رهبر معنوی بیست میلیون شیعه اسماعیلی در آسیای مرکزی و خاورمیانه و شبه قاره هند و شرق آفریقا به حساب می آید. آقاخان نه تنها به خاطر میلیاردها دلار ثروت بلکه به دلیل ارتباطات شخصی اش با رهبران سیاسی و اقتصادی شرق و غرب جهان به عنوان مشاوری مهم مطرح است. علاوه بر آن اسد در ماه جولای به دعوت سارکوزی برای شرکت در اجلاس سران اتحادیه مدیترانه یی و همین طور به عنوان «میهمان افتخاری» جشن های ملی فرانسه به پاریس رفت و حتی با آنگلا مرکل هم گفت وگوهایی داشت. اوایل آگوست نیز به تهران رفت و در مورد مساله اتمی ایران با رهبران آن کشور مذاکره کرد. در اواخر آگوست هم به مسکو رفت و ضمن حمایت از حمله روسیه به گرجستان با مدودوف رئیس جمهور روسیه در مورد استقرار یک پایگاه نظامی دریایی روسی در سوریه و همین طور در مورد ارسال مدرن ترین سیستم دفاعی روسی به این کشور گفت وگو کرد. به گفته برخی منابع امنیتی،سوریه در حال بررسی استقرار موشک های بالستیک «ایسکاندر» است و این طرح در واقع واکنشی مستقیم از سوی روسیه به استقرار سامانه دفاع موشکی امریکا در لهستان و جمهوری چک به شمار می آید.
جالب آنکه اسرائیلی ها هم با همه نگرانی هایشان در این مورد، مذاکرات خود با سوریه را که با میانجیگری ترکیه در حال انجام است و به گفته منابع داخلی منجر به پیشرفت های چشمگیری شده است، قطع نکرده اند. در این میان تنها امریکا و به عبارت بهتر دولت «بوش - چنی» است که هنوز هم سوریه را جزء محور شرارت قلمداد می کند و هنوز هم تحریم تجاری سوریه را که از سال ۲۰۰۳ برقرار کرده لغو نکرده است. اما باراک اوباما یعنی همان کاندیدای دموکرات ریاست جمهوری وعده داد در صورت پیروزی بدون هیچ پیش شرطی با سوریه مذاکره خواهد کرد. بدین ترتیب پرزیدنت اسد بازگشت خود به صحنه بین المللی را جشن می گیرد اما نباید فراموش کرد که تا کمتر از یک سال پیش رئیس جمهور سوریه از نظر بسیاری از همین کشورهای غربی به عنوان فردی مطرود تحقیر می شد.
اسرائیل در سپتامبر ۲۰۰۷ با زیرپاگذاشتن قواعد بین المللی به بمباران یک نیروگاه اتمی در عمق خاک سوریه اقدام کرد. به ادعای اسرائیل این نیروگاه مرکزی جهت تهیه مواد لازم برای ساخت سلاح های اتمی بوده است؛ ادعایی که تا به امروز مدرکی برای اثبات آن وجود ندارد. اما جالب آنکه سوریه از هر گونه واکنش تند و تهدید به انتقام علیه اسرائیل خودداری کرد.
هنگامی که چند ماه پیش «فرانک والتر اشتاین مایر» وزیر خارجه آلمان در واشنگتن پیشنهاد مذاکره با اسد را مطرح کرد نه تنها مایه رنجش حاکمان کاخ سفید بلکه موجبات ناراحتی صدراعظم آلمان را نیز فراهم ساخت. در آن زمان هنوز هم از نظر غرب این اتهام به سوریه وارد بود که حمله کنندگان انتحاری از طریق مرزهای این کشور برای حمله به نیروهای امریکایی وارد عراق می شوند و البته اسد هم بارها در پاسخ گفته بود حتی امریکا هم نمی تواند به صورت صددرصدی به مسدود کردن مرزهایش با مکزیک اقدام کند. اما اتهام سنگین تر دمشق مربوط به ترور «رفیق حریری» سیاستمدار برجسته لبنانی می شد. از نظر غرب سوریه در آن اقدام تروریستی فوریه ۲۰۰۵ دست داشته است.
اگر چه تحقیقات «دتلو مهلیس» و جانشینش در مورد نقش سوریه در این اقدام تروریستی در نهایت به سرانجام مشخصی نرسید اما اسد هم در این میان بیکار ننشست. تا آن زمان همواره لبنان به عنوان حیاط خلوت سوریه مطرح بود؛ حیاط خلوتی که سرویس های اطلاعاتی دمشق در آن فعال مایشاء بودند اما ناگهان رئیس جمهور سوریه رفتار دیگری در پیش گرفت و به بیروت پیشنهاد کرد دو کشور به تبادل سفیر اقدام کنند. این مساله درست زمانی اتفاق افتاد که مشخص شده بود جنبش قدرتمند حزب الله به هیچ عنوان خیال خلع سلاح خود را ندارد و علاوه بر آن نمایندگان این جنبش در دولت لبنان اقدام به کناره گیری کرده بودند. آیا بشار اسد امروزه قدرتی متعادل در خاورمیانه است و از رئیس جمهوری تندرو تبدیل به یک صلح طلب شده است؟ آیا این دولتمرد تا به امروز اقتدارطلب، که با موفقیت هایش در سیاست خارجی تقویت شده است می تواند کشورش را تبدیل به الگوی دموکراسی خاورمیانه یی کند؟ یا این چرخشی ظاهری است و اسد همچنان دشمن خطرناک غرب به حساب می آید؟
«یاسین الحاج صالح» پزشک ۴۷ ساله یی است که به گفته خودش نیمی از دوران پس از بلوغ را در زندان سپری کرده است؛ «دقیقاً ۱۶ سال و ۱۴ روز را پشت میله ها گذراندم. شاید دیگر زندانی نشوم اما در سوریه هیچ چیز مشخص نیست.»
صالح چپگرایی بود که در دوران جوانی با آن سخنرانی های کمونیستی آتشین خود قصد به چالش کشیدن سیستم سوریه را داشت اما در سال ۱۹۸۰ به دستور حافظ اسد دستگیر شد و ۱۱ سال بدون اتهام مشخصی در زندان به سر برد اما هرگز از ایده آل هایش دست نکشید. بالاخره به ۱۵ سال زندان محکوم و یک سال دیگر هم به دلیل «توهین به رهبری سوریه» به مجازاتش افزوده شد و به گفته خودش «در زندان معروف تدمور و به عبارتی گوانتاناموی سوریه» به سر برد.
اما پس از آزادی توانست تحصیلات پزشکی اش را به پایان برساند و زندگی جدیدی را شروع کند. صالح نیز مانند بسیاری دیگر به آن «بهار دمشق» باور داشت، یعنی همان وعده هایی که بشار اسد پس از رسیدن به قدرت در مورد «پلورالیسم بیشتر» داده بود؛ «چقدر ما ساده بودیم.» به گفته صالح یک سال پس از روی کار آمدن بشار بار دیگر بازداشت مخالفان و فعالان سیاسی شروع شد. صالح هم تقریباً هر ماه به دلیل مقاله یی انتقادی که در یکی از روزنامه های لبنان منتشر کرده است به اداره اطلاعات و امنیت فراخوانده می شود.
به گفته صالح اگر چه وضعیت زندان ها در دوران بشار نسبت به قبل خیلی بهتر شده است و چهره شهرهایی چون دمشق با دایر کردن کافه های اینترنتی و مغازه هایی به سبک غربی جدید شده و صنعت توریسم هم در این سال ها رونق گرفته است اما از نظر این کمونیست سابق و سوسیال دموکرات امروز «این تغییرات سطحی هستند».صالح خواهان تغییرات اساسی است و هر گونه تغییر دیگری را نوعی «سازش ناقص» می داند. «محمد اس» به اصطلاح روزنامه نگار اینترنتی است که در بندر کوچک «طارطوس» واقع در ساحل مدیترانه زندگی می کند. این روزنامه نگار جوان از چندی پیش موضوع پیچیده یی را تحت بررسی قرار داده است یعنی تحقیق در مورد آخرین قتل سیاسی در سوریه. در فوریه امسال «عماد مغنیه» در یکی از خیابان های دمشق بر اثر انفجار یک اتومبیل حامل بمب کشته شد. از سال ها پیش این شایعه وجود داشت که مغنیه یا همان فرمانده ارشد حزب الله با نام جعلی و چهره یی که با جراحی تغییر داده شده و البته تحت تدابیر شدید امنیتی در سوریه زندگی می کند. نام مغنیه در صدر لیست ترور سازمان جاسوسی موساد قرار داشت و این ترور در نهایت حرفه یی گری انجام شد.
در اوایل آگوست نیز ژنرال سوری «محمد سلیمان» در نزدیکی ساحل طارطوس توسط کماندویی که از راه دریا به آن محل آمده بود به رگبار گلوله بسته شد و از پای درآمد. سلیمان رئیس برنامه تسلیحاتی مخفی سوریه محسوب می شد و نماینده بشار اسد در این امور بود. محمد اس عقیده دارد بی تردید این ترورها توسط اسرائیلی ها انجام گرفته اما ادعا می کند اطلاعات در مورد محل اقامت این هر دو قربانی مهم از سوی محافل دولتی سوریه درز کرده است. محمد اس می گوید؛ «البته هیچ مدرکی دال بر دخالت شخص اسد در این موارد وجود ندارد اما آنچه مشخص است اینکه پرزیدنت بشار اسد درصدد فاصله گرفتن و جدایی از افراد رادیکال پیرامون خود است و شاید به همین دلیل بود که شوهرخواهرش یعنی آصف شوکت را از ریاست سازمان اطلاعات و امنیت عزل و سپس دستور توقیف خانگی او را صادر کرد.» به ادعای محمد اس، بشار اسد در روزهای گذشته در جمع معتمدان خود اعلام کرده است «خالدمشعل» رهبر باسابقه حماس سوریه را ترک و تشکیلات خود را از دمشق به خارطوم (سودان) منتقل خواهد کرد. دیپلمات های غربی خبر عزل شوکت از مقام خود را تایید می کنند اما جابه جایی تشکیلات مشعل هنوز در هاله یی از ابهام قرار دارد ولی محمد اس از یک طرح بزرگ خبر می دهد. به عقیده او اسد خواسته های غرب را تامین کرده و در مقابل از میلیاردها دلار وام و مناسبات تنگاتنگ با اتحادیه اروپا برخوردار می شود اما اسد هنوز تصمیم نگرفته است این مساله را چگونه اعلام کند. اما نقش و نظر آقاخان در مورد این شایعات چیست؟
این رهبر فرقه اسماعیلیه در روزهای اخیر سفری شش روزه و سراسری به سوریه داشت. او در شهر سلیمانیه یعنی همان مقر اصلی هوادارانش در مقابل یکصدهزار نفر سخنرانی کرد و قراردادهایی در مورد تاسیس نهادهای آموزشی، چندین بیمارستان و بنیادی برای اعطای وام های کوچک به امضا رساند اما مهم تر از همه اینکه آقاخان در این سفر دو ملاقات با رئیس جمهور سوریه داشت؛ رئیس جمهوری که از شش سال پیش با آقاخان رفاقت دارد. رهبر فرقه اسماعیلیه می گوید؛ «اسد هم به عنوان یک فرد و هم به عنوان یک سیاستمدار شخص پخته یی است. غرب نباید او را برنجاند و باید به مردم سوریه به عنوان یک ملت اهل فرهنگ احترام بگذارد.» آقاخان در پاسخ به این پرسش که چرا سوریه در مورد اصلاحات در سیاست داخلی تا این اندازه تردید نشان می دهد، می گوید؛ «اسد می خواهد به هر قیمت ممکن از ایجاد بی ثباتی و هرج و مرج در داخل پرهیز کند. او در گسترده تر کردن فضای عمل در عرصه سیاست خارجی موفق عمل کرده است.» آقاخان به عنوان یک انقلابی معتدل و نرم عقیده دارد سوریه آماده مصالحه و برقراری روابط دیپلماتیک با دشمن همیشگی اش اسرائیل است اما در عین حال می گوید؛ «فکر نمی کنم این مساله در دو سال آینده اتفاق بیفتد اما در آینده یی دورتر شاهد آن خواهیم بود. از نظر آقاخان سوریه در مسیر درستی قرار گرفته است.»
اما آیا سوریه موفق به دموکراتیزاسیون در عرصه داخل و تداوم موفقیت ها در عرصه سیاست خارجی می شود؟ زمانی «هنری کیسینجر» وزیر خارجه اسبق ایالات متحده امریکا در این مورد فرمول عجیبی ارائه داده بود؛ «بدون مصر جنگی در خاورمیانه وجود نخواهد داشت و بدون سوریه صلحی برقرار نمی شود.»
در اوایل سپتامبر نیز اتفاق دیگری افتاد و موفقیت های بشار اسد در سیاست خارجی را بیش از پیش نشان داد. این اتفاق بازدید سارکوزی از سوریه در پاسخ به سفر بشار اسد به پاریس بود. سفر سارکوزی به سوریه اولین سفر یک سیاستمدار بلندپایه از دمشق طی پنج سال گذشته به حساب می آید. روز بعد جلسه یی چهارجانبه با حضور اسد، رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه، امیرقطر و سارکوزی برگزار شد. پس از آن جلسه بود که اسد از آن به عنوان «گفت وگوهایی بی نهایت ثمربخش» یاد کرد و به عقیده کارشناسان غربی این اظهارنظر رئیس جمهور سوریه نشانه یی است از نزدیکی بیشتر وی به غرب و تمایل به مذاکرات مستقیم با اسرائیل.
با این حال هنوز چیزی مشخص نیست و هر زمان امکان بازگشت به نقطه اول همچنان وجود دارد.

اریش فولات
ترجمه و تلخیص؛ محمدعلی فیروزآبادی
منبع؛ اشپیگل

منبع : روزنامه اعتماد