سیمای ایرانی بر متن قلمکاری بروجرد

هنر ایران درختی کهن است که ریشه در ژرفای خاک کویر و شاخه تا بلندای زاگرس و سایه بر سر مردمی دارد که پیوند خود را با او نه بریده و نه کاسته است؛ مردمی که با هنر به دنیا آمده و با آن زندگی می کنند. در ادوار مختلف تاریخ این کشور نشانه هایی از فرهنگ عمیق و پرقدرتی وجود دارد که نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت کرده بلکه توانسته است فرهنگ های بیگانه را در خود حل کرده و به آن سیمای ایرانی بخشد.
قلمکاری از جمله آن هنرهاست که تاکنون مطالب کمتری درباره آن نوشته شده است. این کم توجهی طبعاً تأثیرات منفی زیادی بر رشد و اعتلای این هنر قدیمی داشته است.
● قلمکاری
قلمکاری یا چیت سازی یعنی بر روی پارچه ساده و بدون نقش از کرباس و کتان به وسیله قالب و یا مهر نقوش مختلف را تصویرکردن. در نحوه ابتدایی قلمکاری ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای و احتمالاً ابریشمی طرح های موردنظر را نقاشی کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تثبیت رنگ ها اقدام می کرده اند. لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم میان نقوش و نیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکارسازی موجب شد تا برای دسترسی، تولید بیشتر و نیز ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم شود.
از قرون گذشته اصفهان، شیراز و بروجرد از مراکز مهم قلمکاری به شمار می رفتند ولی از نظر اهمیت و کیفیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول و مرغوبتر از همه قرار داشته است...
کیوان پهلوان نویسنده نیز در کتاب خود چیت های بروجرد را مرغوبتر و معروفتر معرفی کرده و می نویسد «...کریم خان زند از چیت بروجرد جامه می دوخته و از چیت های ناصرخانی که از بروجرد برای او می برده اند، می پوشیده...»
تحقیقاً می توان فاصله اوایل قرن دهم تا اواسط قرن دوازدهم هجری را اوج قلمکارسازی و اعتلای هنر و صنعت قلمکارسازان به حساب آورد که نه تنها مردم اکثراً برای لباس خود مصرف کننده پارچه های چیت بودند بلکه از این هنر برای تهیه پرده، سفره، سجاده، رویه لحاف، بقچه، روی پشتی، چادر، کتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری و... استفاده می شده است.
در کنار این هنر، صنعت دیگری هم فعال بوده به نام (قالب ساز) تهیه قالب یکی از مهم ترین بخش تهیه قلمکار است زیرا ظرافت و زیبایی قلمکار وابسته به قالب است برای ساخت قالب قلمکار، از چوب درخت گلابی و زالزالک استفاده می شود چون نسبت به سایر چوب ها محکم تر و قابلیت انعطاف پذیری بیشتری دارند.
بعد از صفویه از یک طرف به علت عدم توجه و حمایت دولت های وقت و از طرف دیگر ظهور و ورود تولیدات ماشینی بویژه منسوجات اروپایی که بعضاً طرح های قلمکاری را هم تقلید می کرده اند صنایع دستی خصوصاً تولید و مصرف پارچه قلمکار در ایران از رونق افتاد ولی از نوشته های تاریخ نویسان و سیاحان معلوم می شود که بروجرد در این دوران رکود، نه تنها مرکزیت، مرغوبیت و بازار تولیدات چیت خود را نگه داشته حتی گسترش نیز داده است.
ذهن خلاق و هنرمندان خیلی زود راه بیرون رفت از این رکود را پیدا کرد که یکی از این راه کارها ارائه طرح های جدید و سازگار با ذائقه پادشاهان و به طبع آن مردم آن روزگار بود. همانطور که می دانیم بته یا
بته جقه نماد حکومت زندیه است. بنابراین ارائه طرحی که نشانگر بته جقه باشد توانست اقبالی نو در رونق صنعت قلمکاری ایجاد کند. بته ناصرخانی با طرح کلی بته جقه، در بروجرد و احتمالاً از سوی شخصی به نام «ناصرخان» تهیه و عرضه شد که مورد توجه خاصه کریم خان زند قرار گرفت و انگیزه ای نو برای استفاده مردم از پارچه های قلمکار به وجود آورد.
حاج زین العابدین شیروانی صاحب بستان السیاحه و ریاض السیاحه و حدائق السیاحه در سال ۱۲۴۲ هجری در این مورد نوشته است... و چیت بروجردی مشهور است به اطراف عالم می بردند و قیمت مناسب می خرند... صاحب سیاحت نامه خوزستان در سال ۱۲۹۹ هجری می نویسد ... صنعت چیت سازی در بروجرد خیلی رونق و رواج دارد و نیز ابراهیم بیگ در سیاحت نامه خود از چیت های بروجرد که در ولایت روسیه و تفلیس و خانه های رجال دیده، نام می برد.
جرج ناتانیل گرزن انگلیسی که در سال ۱۸۸۹ میلادی به مدت ۶ ماه در ایران به سر برده و به این شهر آمده چنین می نویسد: بروجرد حائز اهمیت تجاری است... از مصنوعات عمده آن چلوارهای رنگین است که طرح های محلی را به وسیله قالب های دستی چوبی بر آن نقش می کنند.
اما صد افسوس که اکنون برخی قلمکارها نام بروجردی را از این طرح برداشته و امروزه به آن «کتیبه ۱۷ بند محتشم» می گویند !
احتمالاً به علت تمرکز و رونقی که قلمکاری در بروجرد داشته مانند دیگر صنف ها در بازار راسته ای مجزا (راسته قلمکارسازها یا راسته چیت سازها) برای خود داشته است. شادروان حسین حزین می نویسد: این شهر از دوران پیش تا اواسط دولت قاجار دارای هزار و ۴۰۰ دستگاه چیت ساز و ۷۰۰ دستگاه پارچه بافی بوده است، وقتی به اینجا می رسیم متوجه می شویم که توسعه و تولید پارچه های قلمکار در بروجرد تصادفی نبوده بلکه عوامل و شرایط طبیعی و انسانی در نضج این تولید مؤثر بوده است، یکی از عوامل مهم در اعتلای این صنعت، کارخانه ها و کارگاه های متعدد پارچه بافی در بروجرد بوده است که مواد اولیه و اصلی در صنعت قلمکاری محسوب می شود. اجناس این کارگاه ها با کیفیت عالی شامل پارچه های «متقال» (مخصوص چیت)، «داکرون»، «اورمک» (پیراهنی)، «هشت پا» (شلواری)، «دوپودوپو» (پیراهنی) و ... تولید می شده است.
استاد غلامرضا مولانا بروجردی در کتاب ارزنده اش (تاریخ بروجرد) ص ۱۹۶ نوشته است: تعداد کارگاه های نساجی بروجرد در سال ۱۳۵۱ شمسی ۷۴ کارگاه است.
از طرف دیگر عوامل طبیعی چون جریان دائمی رودخانه گلرود نقش اساسی در شکل گیری این هنر و صنعت در بروجرد داشته است. قلم کاری تولیدی است که در دو محل کاملاً مجزا و دور از هم انجام می گیرد:
۱) ساحل رودخانه (گازری)
۲) کارگاه های قلمکاری (گل زنی)
● گازری
یکی از عملیات مهم قلمکارسازی «گازری» یا شستن پارچه است که شرایط جغرافیایی یعنی گلرود با جریان دائمی خود و شرایط جوی مناسب توسعه قلمکاری را در بروجرد امکانپذیر ساخته است. هم اکنون نیز نام خانوادگی برخی از بروجردی ها «گازری و گازرپور» است که احتمالاً پدرانشان به این شغل اهتمام داشته و بنا به نوشته های تاریخی از شغل های مهم و معروف زمان خود بوده است.
آنچه از مطالعه و تحقیق در هنر و صنعت بروجرد به دست می آید آن است که صنایع در بخش های بالادستی (مواد اولیه و تبدیل آن) و همچنین پایین دستی (شکل دادن و ارزش افزوده دادن به جنس) در بروجرد به شکل بسیار عالی انجام می گرفته، در این صنعت ۷۰ درصد کل ارزش کار را دستمزد و ۳۰ درصد بقیه را تهیه مواد اولیه تشکیل می دهد.
● گل زنی
مرحله دوم، گل زنی و چیت گری است که در کارگاه های قلمکاری از سوی استادان ماهر انجام می شود. قبل از شروع گل زنی اول باید رنگ موردنظر را ساخت. کیفیت رنگ در حقیقت مرغوبیت قلمکار را تعیین می کند. هر قدر در ترکیب رنگ ها و انتخاب مواد اولیه رنگ دقت شود، به همان درجه پارچه قلمکار مرغوب تر و با ارزش تر است. اهمیت پارچه های قلمکار بروجرد در سفره به دلیل آنکه بیشتر مورد شست وشو قرار می گیرد و همچنان کیفیت خود را حفظ می کند، نمایان می شود. نمونه سفره های قلمکار بروجرد هم اکنون نیز در هیأت سینه زنی کوی صوفیان مورد استفاده قرار می گیرد. نمونه دیگری در موزه خانه فرهنگ که از سوی چرخکار اهدا شده، موجود است. به گفته شاه حسینی، مدیر شرکت حمایت از تولیدکنندگان، این سفره متعلق به اوایل زندیه در بروجرد است که از نوع قلمکاری با قلم است.
در پایان عنوان این نکته خالی از فایده نیست که تقاضا همیشه روی عرضه در پارچه قلمکار مؤثر است و تا حمایت با برنامه صحیح در این راه انجام نگیرد، عرضه نمی تواند روی تقاضا مؤثر باشد. به همین منظور سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بروجرد با توجه به اینکه پارچه قلمکار هم اکنون نیز قسمتی از لباس زنان (سوه) مردم لرستان، کردستان، ایلام، کرمانشاه و قسمت هایی از همدان و خوزستان است و هیچ کارگاه قلمکاری هم در مناطق یاد شده وجود ندارد و می تواند با حمایت و برنامه ای کاربردی با احیای هدفمند این هنر دستی دیرپای در بروجرد زمینه خوبی برای اشتغال جوانان مستعد و هنرمند بروجردی ایجاد کند.

بهروز نوروزی

منبع : روزنامه ایران