زبان فارسی در چین

بررسی گذشته زبان فارسی در سرزمین سین كیانگ كه سابقه ی خیلی طولانی دارد. با وجود اینكه یك موضوع غیر عادی است؛ اما مایه ی تأسف است كه تا به حال نه در چین و نه در ایران مورد تحقیق و مطالعه قرار نگرفته است. اگر چه تفصیلات دوره ی كار برد این زبان در سین كیانگ جمهوری چین امروز تا اندازه ای در پرده مانده است؛ اما بر همگان روشن است كه زبان فارسی قرنها دراین سرزمین باستانی مورد استفاده قرار گرفته و از حیث و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده و در پیشروی فرهنگ ملی آن دیار نقش پیشتاز را ایفا كرده است. به شهادت اسناد و مدارك فراوان تاریخی، اكثریت ساكنان اصلی سین كیانگ قدیم ایرانی نژاد بوده و تا قرن ۱۹ میلادی با گویشهای ایرانی صحبت می كردند كه از لحاظ زبان شناسی، امروز متعلق به گروههای زبانهای ایرانی میانه شرقی است. از اواخر قرن ۸ میلادی قومهای بادیه نشین ترك زبان، در نتیجه جنگهای قومی و دیگر عوامل وادار شدند كه از فلات مغولستان به سرزمین پهناور سین كیانگ كوچ كنند. در این دوره ها ساكنان اصلی ایرانی نژاد سین كیانگ، به علت عوامل طبیعی به چهار اطراف منطقه پراكنده شدند و دولت و حاكمیت متمركز خود را از دست دادند؛ اما برای تركان كه گروهی نقل مكان كرده و و ارد این سرزمین شدند شرایط خوبی مهیا شد كه به آسانی حاكمیت منطقه را به دست گیرند. سرانجام سرزمین سین كیانگن به یك منطقه كثیرالمله تبدیل شد. در طول تاریخ بین ساكنان اصلی و قومهای مهاجر مغول تبار این سرزمین آمیزش نژادی صورت گرفت. از طرف دیگر با گذشت قرنها، قسمت عمده ساكنان اصلی سین كیانگ كه ایرانی نژاد بودند در نتیجه شرایط نامساعد طبیعی و اجتماعی و افزایش بادیه نشینان، هویت ملی خود را به تدریج از دست دادند، فقط تعداد اندكی از آنها كه در فلات پامیر و دامنه های آن زندگی می كردند و امروزه تاجیك نام دارند توانستند زبان و فرهنگ اصلی خود را حفظ كنند.
اگر بر تاریخ پیچیده و هنوز بررسی نشده سین كیانگ قدیم نظری بیندازیم مشاهده می كنیم كه تا قرن ۹ میلادی زبان و فرهنگ مردم ایرانی نژاد در این سرزمین پهناور همیشه در مقام اول بوده و در این زمینه ارتباط فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی ساكنان سین كیانگ قدیم با مردم ایران و آسیای میانه بطور مداوم ادامه داشته است.
به علت قدمت سرزمین سین كیانگ و عصرهای پر پیچ و تاب آن و اینكه تاكنون مورد بررسی قرار نگرفته، پرداختن به تمام جوانب آن كاری است مشكل و فعلاً ما را مجال بحث در این خصوص نیست؛ بنابراین به بررسی احوال هزار ساله زبان فارسی در آنجا و ضرورتها و شرایط آموزش زبان فارسی در این منطقه از ابتدا تا كنون بسنده می كنیم. به طوریكه از تاریخ سین كیانگ معلوم است، مردم ترك زبان این منطقه، حروف الفبای خود را در پایه ی حروف الفبای سغدی ترتیب داده بودند. الفبای عربی اساس اویغوری و ازبكی نیز كه از دوره ی سلطنت قراخانیان (۷۸۰ – ۱۲۱۳م) تا امروز مورد استفاده قرار گرفته و در طول چندین بار اصلاح شده و در پایه ی الفبای فارسی تربیت یافته است. قزاقها و قرقیزهای سین كیانگ نیز با اندك تغییر از همین الفبا استفاده
می كنند. گذشته از این، اسنادی از اولین نمونه های شعر فارسی در شهر تورفان سین كیانگ یافته شد. دراین باره شادروان محمد تقی بهار نیز در كتاب سبك شناسی می نویسد: «اوراقی این اواخر از زیر انقاض و وش زارهای شهر كهنه (تورفان) به دست آمده است كه همه ی آنها از جنس اشعار هجایی و به زبان دری و به خطوط مختلف پهلوی و سغدی و اویغوری است و اینكه ما آنرا به زبان دری می خوانیم ....»۱
نظر به گفته های بالا و اسناد و مدارك تاریخی كه تاكنون در زمینه علوم به دست آمده است، می توان گفت كه زبان فارسی در قرن ۱۰ میلادی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. بعد از پذیرش اسلام از سوی ساكنان این منطقه، زبان فارسی در آموزش احكام دینی از اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است.
اگر چه تا قرن ۱۲ میلادی در این منطقه اثری به فارسی انشاء نشده است، اما ساكنان منطقه از آثار بزرگان علم و ادب فارسی آن زمان به خوبی اطلاع داشتند. داستان «قوتات غوبیلیك» (دانش سعادت آور ) تألیف یوسف خاص حاجب در قرن ۱۱ در كاشغر سین كیانگ، شش هزار بیت را در بر می گیرد كه سرآغاز ادبیات مردم ترك زبان به شمار می رود.عربچه تاجیكچه كتابلار اكوش بیزینگ تیلیمیز چه بویومغی اُقوش ۲
معنی بیت: به عربی و تاجیكی چنین كتابها بسیار است، به زبان ما فقط همین است.
معلوم می شود كه تا قرن ۱۲، زبان فارسی در سین كیانگ به عنوان زبان خطی همراه با زبانهای محلی در آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما در بین روشنفكران آن زمان هنوز آنچنان گسترش نیافته است.
طبق اسناد و مدارك در قرن ۱۳ میلادی زبان فارسی بیش از پیش در سین كیانگ نفوذ كرده و تا قرن ۱۹ نه تنها تدریس زبان فارسی رواج داشته است، بلكه حكام محلی برای تماس با دیگر مناطق از این زبان استفاده می كرده اند. حتی اظهاریه و اسناد مهم داخلی حكومتهای محلی نیز به فارسی ثبت می شده است. در این دوره شاعران زیادی به فارسی شعر گفتند و نویسندگان آثار ادبی و علمی بسیاری به فارسی به یادگار گذاشتند كه اكنون برخی از آن در مؤسسه های علمی و تعلیمی نقاط مختلف سین كیانگ محفوظ است. در طول قرنها آموزش زبان فارسی در مدارس سین كیانگ چین برای اویغوران و دیگر اقوام ترك زبان اجباری بود. اویغوران علوم مختلف آن زمان را از طریق فارسی آموختند. در قرن وسطی زبان فارسی برای روشنفكران اویغور، زبان مادری به شمار می رفت.
همچنان گفتیم آموزش زبان فارسی در سین كیانگ از دوره ی سلطنت قراخانیان سرچشمه می گیرد. از همان دوره زبان فارسی در تمام مدارس این سرزمین یكی از درسهای عمده به شمار می رفته است؛ اما شیوه آموزش بر ما معلوم نیست. تنها می دانیم كه در آغاز از دو كتاب به نامهای «هفت و یك» و «پنج گنج» و سپس از كتابهای گلستان و بوستان سعدی و در سطح بالاتر از آثار حافظ و مولوی و نظامی و دیگران استفاده می شده است.
از اواخر قرن ۱۹ میلادی در قلمرو سین كیانگ مكاتبی جدید و غیر دینی به وجود آمد كه آموزش زبان فارسی یكی از درسهای مهم آنان بود. به عنوان مثال در سال ۱۸۸۸ میلادی در ولایت آتوش، برادران حسین و بهاودن برای اولین بار مكتبی را به نام «حسینیه» تأسیس كردند كه دانش آموزان موظف بودند روزی یك ساعت فارسی بیاموزند.
كم كم نفوذ زبان فارسی نسبت به دوره های قبل كاسته شد. در سال ۱۹۳۶ كه آخرین مكتب دینی بسته شد، تدریس زبان فارسی فقط در بین تاجیكان رواج داشت و اوایل قرن ۲۰ زبان فارسی در مكاتب سین كیانگ به طور كلی كنار رفت.
در حال حاضر دانندگان زبان فارسی چین بسیار كم هستند و آنان نیز به دلیل علاقه متفاوت یا برای رفع حوائج مختلف به آموزش فارسی روی می آورند:
۱- به دلیل سابقه بسیار طولانی زبان فارسی در چین و استفاده از خط فارسی بین حكام محلی و وجود نسخ متعددی از علوم مختلف به این زبان.
۲- سهولت یادگیری زبان فارسی برای چینیان نسبت به دیگر زبانهاو زبانهای محلی چین قرنها تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته بود. این تأثیر در تركیب واژه ها و اقتباس اصطلاحات و لغات زبانهای محلی دیده می شود؛ مثلاً بیش از ۳۰% كلمات در زبان اویغوری از زبان فارسی گرفته شده است، غیر از این خط مسلمانان سین كیانگ اساس الفبای فارسی داشته است؛ به این دلیل هنوز اشتیاق به آموزش این زبان در بین مردم منطقه وجود دارد.
۳- در طول قرنها بخصوص پس از قرن ۱۳ میلادی شعراء و علماء سین كیانگ آثار بسیاری را به فارسی تألیف كردند. تاكنون از طرف مؤسسه های علمی و تعلیمی بیش از ۳۶۰۰ جلد نسخه خطی جمع آوری شده است. نزدیك به نصف این دستخطها از طرف شعراء و علماء برخاسته از سین كیانگ به جای مانده است كه میراث گرانبهای مردم منطقه به شمار می رود؛ حتی بعضی از این نسخه ها هنوز برای جهانیان نامعلوم می باشد. علاوه بر این اثار خطی در سین كیانگ هنوز به طور كامل جمع آوری نشده است و بدون آموزش زبان فارسی پژوهش همه جانبه تاریخ و آداب و رسوم و زبان و ادبیات مردم سین كیانگ كه در همین سرزمین به زبان فارسی تألیف شده امری محال است. بتابراین در این زمینه نیز نیاز آموزش زبان فارسی حس می شود.۴- در قلمرو استان سین كیانگ قریب ۲۳۰۰۰ مسجد اسلامی وجود دارد كه بیش از ۱۰۰ هزار نفر در آنها به كارهای مذهبی مشغول هستند . آنان از گذشتگان خود كتب و فرامین زیادی را به میراث گرفته اند كه قریب نیمی از آنها به فارسی است؛ اما به علل گوناگون فارسی دانان دراین حیطه بسیار كمند و نیاز به متقاضیان به خصوص نسل جوان به آموزش زبان فارسی در این زمینه احساس شد. غیر از این در سین كیانگ قریب ۳۰ هزار نفر به طب سنتی می پردازند. در بعضی شهرستانهای سین كیانگ هر خانواده برای خود دستور معالجه و استفاده از دارو دارد. اكثریت دستورها راجع به طب سنتی به فارسی است، بنابراین كسانی كه به طب سنتی مشغولند اگر بر فارسی مسلط نباشند نمی توانند در كار خود پیش روند، لذا نیاز این دسته به آموزش زبان فارسی نیز احساس می شود.
نگارنده مقاله از سال ۱۹۹۹ میلادی تا كنون به كمك رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در پكن شهر اورومچی مركز استان سین كیانگ دوره ی فارسی آموزی تشكیل داده ام. در اولین دوره ۳۲ معلم و محقق جوان دانشگاه ها و مؤسسه های علمی شركت كردند و یك سال و نیم به طول انجامید و نتیجه ی خوبی نیز داشت. دوره ی دوم كه از ۲۸ محقق جوان تشكیل شده بود به دلایلی از نیمه سال تعطیل شد. می توان با اطمینان گفت كه در سین كیانگ كنونی اگر شرط لازم آموزش و هزینه های آن مهیا باشد زمینه اشتیاق دانشجویان نیز بیش از پیش می تواند بیاید.
پانوشتها
*استاد پژوهشگاه آسیای میانه فرهنگستان سین كیانگ چین
۱- ملك الشعراء بهار، سبك شناسی یا تاریخ تطور شعر فارسی، تهران مؤسسه مطبوعاتی علمی، چاپ ۶۲، ص ۷.
۲- یوسف خاص حاجب، قوتات غوبیلیك،‌پكن، انتشارات به زبانهای اقلیتها، چاپ ۱۹۸۴، ص ۲۱.
ضمیر سعدالله زاده
برگرفته از: فصلنامه سخن عشق، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۲

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی