بلوغ، انقلابی در رشد شخصیت ...

نوجوانی دوره ای از زندگی است که نخستین تجارب زندگی در حساس ترین دوران رشد انسان رخ می دهد، آینده نگری، شور، عشق، رابطه جنسی، تحصیل و شغل آینده و تثبیت هویت، همه در این دوران شکل می گیرند.
شاید از همین روست که توجه به "روانشناسی نوجوانی" در دهه های اخیر اهمیت بیشتری، به ویژه در کشورهایی که جمعیت جوان آنها رو به افزایش بوده، یافته است.
در ایران براساس آمار رسمی، نوجوانان حدود سی درصد از کل جمعیت جوان کشور را تشکیل می دهند.
این درحالی است که به نسبت این جمعیت، نه تنها متخصصان روانشناسی بالینی و مشاوره کافی وجود ندارد، بلکه هنوز جایگاه و نقش آنان در فرایند بهداشت روانی نوجوانان به خوبی روشن نشده است.
در این نوشتار به مرور برخی از مفاهیم روانشناسی نوجوانان می پردازیم:
● تعریف بلوغ:
نوجوانی دوره ای از مراحل رشد انسان است که حد فاصل کودکی و جوانی محسوب شده و مشخصه اصلی آن بلوغ و پدیدار شدن ویژگی های جنسی در فرد است.
سن آغاز بلوغ با توجه به ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی، زیست بوم و تفاوت های فردی به ویژه خصائص ارثی در جوامع، شهرها و یا حتی خانواده های مختلف متفاوت است، در سال های اخیر انقلاب ارتباطات نیز به عنوان یکی از عوامل موثر در بلوغ زودرس مطرح شده است.
روانشناسان رشد می گویند ارزیابی ها نشانگر آن است که سن آغاز بلوغ بطور کلی از قرن بیستم تا اولین دهه قرن بیست و یکم در چندین مرحله پایین تر آمده است؛ در اوایل قرن بیستم سن آغاز بلوغ در اروپا و آمریکای شمالی بطور متوسط شانزده سال محسوب می شد.
آغاز بلوغ در دهه شصت به زیر پانزده سال رسید و در دهه نود به چهارده سال و گفته می شود که هم اکنون در اروپا و آمریکا بین دوازده تا سیزده سال است.
درک صحیح از سن آغاز بلوغ از آنرو دارای اهمیت است که جامعه، خانواده و مدرسه آمادگی لازم را برای برخورد با شرایط حساس و ویژه کودک در این مرحله گذر داشته باشند.
در ایران تا پیش از دهه پنجاه سن بلوغ شانزده سال برآورد می شد اما در سالهای پس از انقلاب این سن به زیر چهارده سال رسید، از دید صاحب نظران، یکی از دلایل اصلی این امر جو انقلابی آن سال ها و مشارکت و گاه پیشگامی نوجوانان درعرصه فعالیت های انقلابی بود.
با این حال اولین مطالعات گسترده روانشناسی رشد در دهه هفتاد خورشیدی در ایران نشانگر آن بود که میان سن آغاز بلوغ در استان های جنوبی ایران با دیگر استان های این کشور تفاوت چشمگیری وجود دارد و به عنوان نمونه، سن بلوغ بطور متوسط یک سال تا یک سال و نیم در آبادان زودتر از تهران آغاز می شود.
بین دختران و پسران در آغاز بلوغ تفاوت چشمگیری به چشم می خورد، دختران زودتر به بلوغ می رسند و زودتر مرحله بلوغ را به پایان می رسانند ولی پسران ممکن است بیشتر از یک و یا حتی دو سال از دختران در رسیدن به بلوغ عقب بمانند .
این امر علاوه بر آن که موید آن است که در آب و هوای گرمسیری بلوغ زودتر از آب و هوای سردسیر رخ می دهد، تابع شرایط فرهنگی و متغیرهای خاص منطقه ...نیز هست.
به هر روی، پژوهش های روانشناسان ایرانی حاکی است که سن بلوغ برای کودکان در تهران بین سیزده تا چهارده سال است.
بین طبقات مختلف اجتماعی نیز تفاوت هایی دیده می شود به طوری که در طبقه فقیر معمولا بلوغ زودتر آغاز می شود. اگرچه عواملی چون رسانه ها و گستردگی و در دسترس بودن آنها رفته رفته این تفاوت را به سوی متعادل شدن پیش می برد.
به عبارت دیگر، اگر دختر سیزده ساله ساکن نواحی محروم شهری بنا به شرایط محیطی و اقتصادی با بلوغ زود هنگام روبرو می شود، دختر سیزده ساله ساکن نواحی مرفه نشین شهری به دلیل دسترسی به رسانه های مختلف آماده رویارویی با بلوغ می شود.
برای آن که سرانجام بدانیم سن آغاز بلوغ که مشخصه نوجوانی است از چه زمانی است به یافته های روانشناسی استناد می کنیم که بیانگر آن است که سن شروع نوجوانی در ایران و بیشتر کشورهای اروپایی از ۱۲ و ۱۳ سالگی شروع و در ۱۸ و ۱۹ سالگی خاتمه می یابد.
● ویژگی های نوجوانی:
برخی از مردم تصور می کنند که نوجوانان دمدمی مزاج، افراط گرا، بی بند و بار، پیرو مد و یا شورشی هستند در حالی که تمام این خصائص بخشی از بحران بلوغ محسوب می شود.
در واقع نوجوان در این دوران بطور دائمی در حال تغییر و تکامل است از همین روست که ممکن است دیدگاه های متفاوت و متعارض در هر دوران نسبت به موضوعات یکسان از خود نشان دهند و یا حالات روانی متفاوتی داشته باشند، گاهی بسیار پر شر و شور و گاهی آرام و درونگرا.
درهمین دوران است که نوجوان باید با یکی از مهمترین بحران های روانی زندگی خود رو در رو شود: بحران بلوغ.
بحران بلوغ، بخشی از خصیصه طبیعی این دوران انقلابی است که اگر نوجوان موفق شد به خوبی با آن رو در رو شود و از پس آن بر آید در مرحله جوانی با مشکلات کمتری روبرو خواهد شد.
نوجوان ویژگی های منحصر به فردی دارد که هاروکس یکی از روانشناسانی که در دهه های گذشته به مطالعه در زمینه روانشناسی نوجوانی پرداخته است آنها را چنین دسته بندی می کند:
▪ از نظر بدنی در حال دگرگونی و تحول، ازلحاظ عاطفی نابالغ، از جهت تجربه محدود، از دیدگاه فرهنگی تابع محیط
▪ همه چیز می خواهد، اما نمی داند چه چیز باید بخواهد
▪ فکر می کند همه چیز می داند اما چیزی نمی داند
▪ تصور می کند همه چیز دارد اما در واقع چیزی ندارد
▪ نه از مزایای کودکی بهره می برد و نه از امتیازات بزرگسالی
▪ در رویا و تخیل زندگی می کند اما با واقعیت رو در روست
▪ مستی است هشیار و خوابیده ای است بیدار
روانشناسانی که به مطالعه نوجوانی می پردازند در واقع به یکی از ویژگی های دوران ابتدایی نوجوانی اشاره می کنند که در تعاریف هاروکس نیز بدان اشاره شده است: خودمداری.
نوجوان در ابتدای بلوغ تصور می کند که در مرکز جهان قرار دارد و همه چیزتابعی ست از وجود او، این تصور که با پدیداری نشانه های بلوغ در وی همراه است، پس از پایان دوران بحران بلوغ به تدریج رنگ می بازد و نوجوان به دنیای واقعیت عینی جهان پیرامون بازمی گردد.
● انقلاب جسمانی و روانی:
نوجوانان در طول چند سال بارها تغییر می کنند نه تنها از نظر جسمانی بلکه همچنین از نظر روانی.
دگرگونی های جسمانی و روانی با ترشح غده های جنسی آغاز و با ترشحات سایر غدد نظیر هیپوفیز و فوق کلیوی تکمیل می شود.
در مناطق گرمسیری ممکن است بلوغ دختران از نه سالگی آغاز شود، ولی در سطح جهانی انتظار می رود که دختران بین سنین نه تا چهارده سالگی وارد این مرحله از رشد جنسی شوند .
متابولیسم انقلابی، ماهیچه های قوی، رشد استخوان ها، رشد سریع تر ساق های پا به نسبت بالا تنه بخشی از ویژگیهای این دوران است. به علاوه حجم قلب به دوبرابر افزایش می یابد که همزمان با بالارفتن فشار خون است.
اما رشد مغز به نسبت دوران کودکی چندان سریع نیست و بسیار ناچیز جلوه می کند؛ میانگین وزن مغز دختران ۱۲۴۴ و پسران ۱۳۷۴ گرم است، اما وزن مغز به خودی خود تاثیری در افزایش بهره هوشی ندارد.
● نوجوان چه می خواهد؟
هویگهرست، روانشناس رشد برخی از خواسته ها و گرایش های نوجوانان را چنین برشمرده است:
▪ نل به آزادی و رهایی از سلطه پدر و مادر: نوجوان برای اثبات هویت و شخصیت خود در صدد اثبات خود است.
▪ گرایش به ارتباط با نوجوانان دیگر: یادگیری اجتماعی
▪ علاقه به انتخاب شغل و آمادگی برای قبول مسئولیت: آزمون و خطا و استعداد
▪ کوشش در راه تامین مالی و استقلال اقتصادی: عدم وابستگی به والدین
▪ گرایش به انتخاب همسر و تشکیل خانواده: خیال پردازی و آزمون وخطا
▪ آمادگی برای پی بردن به ارزشهای اخلاقی و معنوی: روش حل مشکل
▪ آگاهی از محدودیت ها و توانایی های خود و نوجوانان دیگر:برخورد منطقی با رقابت ها و واقع بینی
▪ قابلیت پیشرفت در مفاهیم ذهنی و مهارتهای مختلف: کسب تجربه و درک مفاهیم بزرگسالان
▪ نیاز به راهنمایی و پیشرفت به سوی کمال: الگوها و تجارب مناسب
● بلوغ جنسی:
در مناطق گرمسیری ممکن است بلوغ دختران از نه سالگی آغاز شود، ولی در سطح جهانی انتظار می رود که دختران بین سنین نه تا چهارده سالگی وارد این مرحله از رشد جنسی شوند.
در عوض پسران به ندرت ممکن است زودتر از یازده سالگی وارد بلوغ شوند.
اولین عارضه بلوغ جنسی، تمایل شدید به برقراری رابطه جنسی با جنس مخالف ( یا رابطه جنسی به معنای کلی آن) است. در واقع تمایلات نهفته و کمتر متمرکز شده جنسی دوران کودکی در این دوران به طرزی کاملا آشکار بارز می شوند.
▪ خصائص اولیه نوجوانی: آلت جنسی، اندام جنسی، تکوین رشد جنسی
▪ خصائص ثانویه نوجوانی: موهای بدن، دورگه شدن صدا در پسران، بزرگ شدن سینه و لگن خاصره و باسن در دختران
● نشانه های بلوغ در دختران:
افزایش قد (تا حدود هشتاد درصد از رشد قد در دوران بلوغ رخ می دهد و ۲۰ درصد باقی مانده تا سن ?? سالگی تکمیل می شود)، بزرگ شدن سینه ( تا حدود نود درصد از رشد کامل)، لگن خاصره و باسن ( تا حدود هشتاد درصد از رشد کامل)، عادت ماهیانه - پایان رشد بدنی و بلوغ جنسی.
▪ نکته: عادت ماهیانه اغلب همراه با تخم گذاری نیست، افزایش استروژن در بدن دختران گاه تا سه سال طول می کشد.● اضطراب عادت ماهیانه:
عادت ماهیانه ممکن است در برخی موارد با اضطراب در میان دختران همراه شود، در جوامع و خانواده هایی که آموزش جنسی الزامی به نوجوانان ارائه نمی شود، اولین عادت ماهیانه ممکن است با تعبیراتی نادرست از جنسیت، اعتقادات مذهبی و یا احساس طرد شدگی و سردرگمی در دختران همراه شود.
نوجوان ممکن است تصور کند که عادت ماهیانه که معمولا همراه با خونریزی، درد در آلت جنسی، احساس ضعف و حالات جسمانی ناخوشایند مانند سر درد و یا دل درد است نوعی بیماری است، به ویژه آنکه برخی از دختران در این دوران دستخوش اختلالات خلقی ملایم شده، بی حوصله، گوشه گیر و عصبی و یا بهانه جو و پرخاشگر می شوند.
تمام این نشانه ها ممکن است نوجوانی که تجربه و یا اطلاعات کافی درباره عادت جنسی ندارد را دچار اضطراب کند.
از همین رو بسیار ضروری است که از پیش، برای تجربه عادت ماهیانه مطلع و دارای آمادگی باشد و بداند که چگونه باید با آن روبرو شود و یا معنای این رخداد در بلوغ برای وی چیست.
عادت ماهیانه دردناک که با نشانه های درد شدید در مهبل همراه است در برخی از نوجوانان از همان اولین بار بروز می کند با این حال این تجربه که می تواند ناشی از عوامل روانی یا روانی-جسمانی باشد ممکن است بر روی زندگی آتی و به ویژه خصایص جنسی نوجوان تاثیر بگذارد.
در برخی موارد ممکن است سبب واکنش افراطی وی به جنسیت و روابط جنسی شود و او را به دوری گزیدن از جنس مخالف وادارد و یا سبب سردی و بی میلی جنسی وی شود. تشخیص و درمان عادت ماهیانه دردناک می تواند از عواقب بعدی آن پیش گیری کند.
در سالهای اخیر توجه به بروز زمینه های عادت ماهیانه دردناک در نوجوانان بیشتر شده است و تمرکز بسیاری بر عوامل روانی و عواقب آن صورت گرفته است...عادت ماهیانه در دختران سرآغاز توجه جدی تر به جنسیت هم هست، دختران در این سن به نشانه های بلوغ در بدن خود توجه بیشتری نشان می دهند و در واقع بدن خود را کشف می کنند، ساعات بسیاری را به مشاهده اندام خود در آینه می گذرانند و به ویژه به آلت جنسی خود دقت زیادی می کنند، در برخی موارد ممکن است این توجه به جنسیت سبب شود تا در اثر تاثیرات محیط خانواده، جهتگیری های جنسی نوجوان دستخوش تغییرات ناخواسته ای شود. مثلا در خانواده ای که دختر را همچون پسر بار آورده اند و یا از وی خواسته اند که نقش های پسرانه ایفا کند، دوگانگی یا بحران جهت یابی جنسی ممکن است به درازا بکشد و یا سبب در هم آمیختن نقش های جنسی شود .
این امر شاید به دلیل محدودیت های اجتماعی طبیعی باشد اما به معنای آن نیست که این دختران جهت یابی جنسی اشتباهی داشته اند. در واقع تنها درصد کمی از آنها به رابطه جنسی همجنس گرایانه ادامه می دهند.
در برخی موارد نیز میل جنسی شدید ممکن است سبب تجارب جنسی متنوع و بی بندوباری جنسی شود که به دلیل ارزشهای اخلاقی با برچسب های ناخوشایندی روبرو می شود.
● نشانه های بلوغ در پسران:
صدا کلفت، باسن کوچکتر، گردن کلفتتر، سینه ها و شانه ها پهن می شوند و ریش و سبیل و موهای بدن رشد می کنند، در برخی از پسران جوش در صورت و بدن آنها دیده می شود و آلت جنسی شان رشد می کند به گونه ای که اندازه آن تا پایان دوران بلوغ به سه برابر نسبت به دوران پیش از بلوغ بالغ می شود.
پسران در این دوران برای نخستین بار تحریک و نعوظ آلت جنسی را تجربه می کنند. این امر ممکن است برای پسران عجیب، هیجان انگیز یا یا همراه با اضطراب به نظر برسد، به ویژه آنکه نعوظ آلت جنسی ممکن است با کوچکترین تحریک فیزیکی یا روانی رخ دهد، مثلا هنگام هم صحبتی با یک دختر همسن و سال و در نتیجه احساس شرم واضطراب و یا گناه را در وی برانگیزد.
در برخی پسران نیز ممکن است توجه افراطی به اندازه آلت جنسی سبب اضطراب شود، گاه برخی از پسران اندازه و قطر آلت جنسی خود را با دیگران مقایسه کرده و آلت جنسی بزرگتر را نشانه ای از مردانگی بیشتر قلمداد می کنند.
برای نخستین بار نوجوان پسر با نعوظ آلت جنسی، با بیرون آمدن مایع حاوی اسپرم همراه است که ممکن است برای نخستین بار برای آنها عجیب یا گناه آلود جلوه کند. برخی از نوجوانان که در این دوران برای کنترل تحریکات جنسی خود دچار مشکل هستند، ممکن است منزوی، خجالتی و یا عصبی شوند.
نوجوانان پسر در این دوران ممکن است احتلام یعنی ارضا شدن در خواب را که همراه با رویای جنسی است نیز تجربه کنند که شاید تعبیر و درک نادرست از آن سبب بروز مشکلاتی برای کنار آمدن با آن شود، مثلا در برخی از خانواده های سنتی از این امر با عنوان "شیطانی شدن" یاد می شود و در نتیجه ممکن است نوجوان دچار احساس گناه شدید شده و خود را گناهکار فرض کند.
▪ آموزش جنسی دختران:
دختران در برخی جوامع کمتر در مورد بلوغ با یکدیگر صحبت می کنند و یا کمتر از آموزش های رسمی، آموزش های خانواده و یا یادگیری از رسانه ها در مورد بلوغ برخوردار می شوند از این رو ممکن است کمتر از پسران از آمادگی برای رویارویی با تغییرات سریع و اضطراب برانگیزی که در بدن خود می یابند، برخوردار شوند.
در برخی جوامع ممکن است برخی از دختران در این دوران گوشه گیر، پرخاشجو و به ویژه نسبت به جنس مخالف دوری گزین شوند، خجالتی و یا عصبی به نظر برسند ولی آنچه همه آنها در این دوران تجربه می کنند، میل شدید به تجربه رابطه جنسی است اما به دلیل شرایط فرهنگی و منع های اجتماعی، ممکن است اغلب دختران این میل را از طریق "والایش" سرکوب کنند و به فعالیت های دیگر فرهنگی، هنری، علمی و یا ورزشی برای مهار آن روی بیاورند.
از آنجایی که رابطه با پسران ممکن است از سوی خانواده مخاطره آمیز یا گناه آلود تلقی شود، برخی از این نوجوانان به رابطه با جنس موافق یا خود ارضایی روی می آورند، برخی از مطالعات در ایران نشانگر آن است که میزان دختران نوجوانی که در سنین نوجوانی خود ارضایی می کنند تقریبا یک و نیم برابر پسران است. همچنین برخی مطالعات نشانگر تجربه جنسی دختران با همجنسان خود در این سنین است.
● آموزش جنسی از سوی والدین:
آموزش جنسی الزامی در باره این تغییرات در این دوران به ویژه از سوی والدین همجنس ضروری است و چگونگی برخورد با جنس مخالف و یا تجربه جنسی با وی در میان گذارده شود.
در هنگام فقدان آموزش های رسمی یا خانوادگی نوجوان به سوی یادگیری از گروه همسال، رسانه ها و یا تجربه جنسی مخاطره آمیز کشانده می شود.
اغلب نوجوانان پسر و دختر در این دوران به فیلم ها یا کتاب ها ومجله های پورنوگرافی علاقه نشان می دهند زیرا از سویی مایل به سر در آوردن از راز و رمز رابطه جنسی هستند و از سوی دیگر می خواهند تا میل جنسی خود را فرو بنشانند.
برخورد والدین با تماشای فیلم های سکسی توسط نوجوانان باید با ظرافت بسیاری همراه باشد زیرا ممکن است تاثیرات بسیاری در ذهن حساس نوجوان بگذارد، وی را شرمنده و خجالت زده، گناهکار و یا از سوی دیگر پرخاشجو و عصبی کند.
اغلب نوجوانان در این سنین، خود ارضایی می کنند و برخی نوجوانان دختر به رابطه جنسی یا شبه جنسی با دختران همسن خود تا مدتی ادامه می دهند، تمام این وقایع و از سوی دیگر، برخوردهای خشن والدین ممکن است نتایج به مراتب بدتر و تاثیرات مخرب تری در شخصیت در حال تکوین نوجوان برجای گذارد. از همین رو لازم است که والدین نیز در مورد چگونگی برخورد با نوجوان از آموزشها و مشاوره های روانشناسی ضروری بهره مند شوند .