رصد تلسکوپی شهابها

رصد شهابها به كمك تلسكوپ یا دوربین دو چشمی یكی از روشهای مهم رصد شهابها است كه نقش بسیار مهم در تكمیل داده های جمع آوری شده به كمك روشهای دیگری نظیر رصد مرئی، عكاسی و... ایفا می كند. در این میان نقش آماتورهای علاقه مند ، جمع آوری داده هایی كه خارج از حوزه عملكرده چشم یا دوربین های عكاسی است ، اقدام می كنند و از آنجا كه تعداد شهابهای كم نور در این حوزه محسوس است تا حد زیادی نتایج داده های راداری را نیز تحت پوشش قرار خواهد داد. به علت كوچك تر بودن میدان دید در هنگام استفاده با دوربین های دو چشمی یا تلسكوپهای با میدان دید باز دقت حاصل از رصدهای مرئی بیشتر خواهد شد.
● شهابهای تلسكوپی چیستند ؟
همانطور كه واضح است شهابهای تلسكوپی به شهابهای گفته می شود كه از درون دوربین یا تلسكوپ دیده می شوند. یعنی بدون در نظر گرفتن این نكته كه ممكن است برخی از آنها آنقدر درخشان باشند كه حتی با چشم غیر مسلح نیز به راحتی دیده می شوند . اما اكثر آنها خرده ـ شـهابـهابـواره هـایی هستند كه جرمشان بین ۱۰-۴-۱۰-۱۰ كیلوگرم است . ازآنجا كه تعداد این گونه ذرات در نهرهای شهابی فراوان است هنگام ورود به جو زمین، كپه ای از آنها وارد جو می شوند و از درون تلسكوپ یا دوربین تنها كسر اندكی از آنها دیده خواهد شد. راصد ماهری كه از درون تلسكوپ یا دوربین مناسب نظاره گر است بین ۶ تا ۸ شهاب پراكنده درساعت خواهد دید كه این تعداد تنها اندكی كمتر از مقدرا انتظاری دیده شده برای راصد مرئی خواهد بود.
اكثر تلسكوپ ها دارای توان بالا و میدان دید كوچكی هستند. اگر از ابزاری با میدان دید باز و توان كم استفاده كنیم، مثلاً هنگامی كه به دنبال دنباله داری در آسمان هستیم یا به رصد یك جرم غیر ستاره ای كم نور مشغولیم كمتر از ۶ تا ۸ شهاب می بینیم. معمولاً این میزان به حدود۱ تا ۲ شهاب در ساعت خواهد رسید. اما رصد شهابهای تلسكوپی با این موارد كاملا متفاوت است. شما در آن ناحیه بخصوص و از آسمان ، بی صبرانه به دنبال شهاب هستید و مسلماً با تعداد آنهانسبت به مواردی كه به طور اتفاقی در رصدهای معمولی می شوند، متفاوت خواهد بود. اغلب شهابهای تلسكوپی پراكنده هستند.
این موضوع حتی در مورد بارشهای بزرگ نیز صادق است. بارشهای عمده سالیانه دارای شهابهایی كمتر از تعداد شهابهای پراكنده هستند. تعداد بارشهای كه مقدار اوج فعالیتهایشان بیشتر از آهنگ شهابهای پراكنده باشد، معمولاً بسیار كم است یكی از آن موارد نادر، بارش&#۹۴۵;- شلیاقیمی باشد كه در سال ۱۹۵۷ دارای نرخی حدود ۳برابر فعالیت پس زمینه بوده. در حال حاضر بارش جوزایی شاید فعالترین بارشی باشد كه در آننرخ شهابها در حدود نرخ شهابهای پراكنده است. بنابراین ، مورد اخیر كاملاً در مقابل رصدهای مرئی كه در آنها تعداد شهابهای بارشی چندین برابر شهابهای پراكنده است قرار می گیرد.
● تلسكوپ یا دوربین ؟
هیچ ابزار كاملاً اختصاصی برای شهابهای تلسكوپی وجود ندارد . انتخاب ما به هدفمان ،مكان رصد، قدرت چشم مان و اینكه مهارتمان چه قدراست، وابسته می باشد . اما عموماً دو عامل عمده در انتخاب ابزار ما تأثیر گذار است یكی توان كم و دیگری میدان دید باز ابزارمان. باید سعی كنیم كه به ازای یك قطر مشخص عدسی یا آینه تلسكوپ كمترین توان را از آن استخراج كنیم . این گفته به این معنی است بزرگنمائی به ازای هر سانتیمتر گشودگی عدسی یا آینه بین ۱/۴ تا ۲ برابر باشد . بنابر این برای مثال یك دوربین دوچشمی ۵۰×۷كه بزرگنمایی ۱/۴به ازای هر سانتیمتر یا اینكه یك دوربین ۵۰×۱۰ با بزرگنمائی ۲ برابر به ازای یك سانتیمتر گشودگی ، ابزار های مناسبی برای این كار هستند.
میدان دید ظاهری دوربین به طراحی چشمیآن مربوط می شود كه از روی كاتالوگ آن می توان میدان دید واقعی آن را پیدا نمود . مثلاً دوربین در دو چشمی ۵۰×۱۰ كه میدان دید واقعی آن حدود ۶ درجه است ، میدان دید ظاهری ۶۰ درجه خواهد شد. میدان دید بیشتر به ما كمك می كند تا قسمت بیشتری از آسمان را زیر نظر بگیریم و شهابهای بیشتری بینیم. میدان دید ظاهری بین ۵۰ تا ۷۰ درجه مناسب است. هر چه میدان دید بزرگتر باشد، این امكان به وجود می آید كه بتوانیم زمان اوج بارش را با دقت بهتری تخمین بزنیم و برعكس یك میدان دید كوچك به ما كمك می كند تا در تغییرات موضعی تعداد شهابها اطلاع خوبی كسب كنیم.
● روش رصد:
یك روش ساده برای رصد شهابهای تلسكوپی به این ترتیب است كه برای یك كانون بارش شهابی مشخص میدان دیدمان را به گونه ای انتخاب می كنیم كه فاصله میدان دیدتا كانون بین ۱۰ تا ۳۰ درجه باشد و ارتفاع آن بستگی به ارتفاع كانون ، وجود بارشهای دیگر و تاحدی به شرایط محیط خواهد داشت وحداقل ۳۵ درجه می باشد. اكنون پس از انتخاب مناسب میدان، باید به این نكته توجه كرد كه برخلاف رصدهای مرئی اكنون تنها آن قسمت از آسمان كه از درون دوربین قابل رویت است در مقابلمان قراردارد.
بنابراین خطای ترسیم شهابها در این مرحله مزاحمت ایجاد می كند. برای رفع این مورد می توانیم دو ستاره كه در درون میدان دید قرار دارند و از طرفی خط واصل آنها در امتداد كانون است را به عنوان شاخص در آن میدان دید برگزینیم . بدین ترتیب با دیدن شهابی در میدان دید به راحتی می توان با مقایسه آن در زمانی بسیار كوتاه به بارشی یا غیر بارشی بودن آن پی برد. در روش رصد تلسكوپی شهابها، هر چه مهارت راصد در تخمین مسیر رد شهابها كمتر باشد ، خطای حاصل در برآورد بارشی بودن آنها قطعاً ‌بیشتر خواهد شد. می توان میدان دید را در فاصله بسیار دورتری از كانون نیز قرار داد اما در آن نواحی شهابها سریعتر از میدان عبور می‌كنند و بنابراین رصد آنها مشكل تر خواهد شد.
پیشنهاد می شود كه هر میدان را به مدت نیم ساعت زیر نظر بگیرید و سپس جای آنها را با هم تعویض نمایید. این كار باعث می شود تا مكانها بیشتری را در اطراف كانون كاوش نماییم. ثانیاً از خستگی راصد هنگام نظاره در آن میدان دید می كاهد و باعث استراحت آن خواهد شد. مطلب اخیر به ویژه زمانی كه نرخ شهابها اندك باشد ، محسوس تر می گردد. روش گزارش نویسی در رصد شهابهای تلسكوپی شبیه به موارد ذكر شده در رصد مرئی است. بنابراین در گزارش خود حتماً نام و مشخصات ابراز خودتان را نیز درج كنید و ذكر زمان آغاز و انتها رصد، تاریخ رصد، شرایط جوی ، ذكر حدقدر میدان دید یا با چشم غیر مسلح، زمان موثر رصد،... مشابه حالت رصد مرئی خواهد شد. هنگامی كه شهابی دیده می شود، درخشندگی ، سرعت زاویه ای ، نوع آن، زمان ظهور و نهایتاً ترسیم مسیر رد آن در نقشه و شماره گذاری آنها از جمله مواردی است كه در رصد تلسكوپی شهابها باید دقت نمود. اكنون موارد مهمتر را اندكی بیشتر توصیف می‌كنیم.
▪ مسیر رد شهابها:
به كمك دو ستاره كه فاصله مناسبی از هم دارند و در نزدیكی رد شهاب قرار گرفته اندمی توان طول مسیر رد شهاب را بر حسب فاصله بین زوج ستاره به راحتی تخمین زد. برای شهابهای دیگر زوج ستاره های دیگری را انتخاب می كنیم.
▪ درخشندگی:
تخمین درخشندگی بر حسب ستارگان موجود در میدان دید انجام می‌گیرد . پس از مدتی قادر خواهیم شد كه این كار را سریعاً انجام دهیم.
▪ سرعت زاویه ای :
درج مشخصات سرعت شهابها برای تجزیه و تحلیل كانون بارش بسیار مهم است. برآورد آن را به كمك حروف لاتینA تاF انجام می دهیم. حرف A نشان دهنده سرعت زاویه ای ۲ درجه بر ثانیه و حرف F نشان دهنده ۲۵ درجه بر ثانیه یا بیشترمی باشد.
▪ نوع شهابها:
نوع شهابها را به كمك نمادهایی كه نشان دهنده ورود و خروج شهاب از میدان دید است بیان می كنیم. مثلاً نماد ۰۰ به معنی این است كه شهاب كل میدان دید را طی كرده و یا كد۱۰ به این معنی است كه حركت شهاب از درون میدان دید شروع شده اما به سمت بیرون حركت كرده و نظایر این نمادها.
▪ رد شهاب:
اگر شهابی از خود ردی بجای گذاشت حتماً مدت آن و زمان وقوع آن را با دقت دقیقه و در صورت ویژه بودن شهاب بر حسب ثانیه برآورد كنید.
باید به این مورد نیز دقت كرد كه با توجه به شرایط جوی و هشیاری راصد، زمان استراحت باید بیشتر از رصدهای مرئی باشد. به ویژه اینكه ، راصد در تمام بازه رصد كاملاً تمركز یافته و خسته می شود. رصد تلسكوپی بارشها اندكی سخت است و ممكن برخی از راصدها نتوانند آن را تحمل نمایند. تنها علاقه و پشتكار است كه ضامن پیشرفت راصد در این شاخه خواهد شد.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان