عقلانیت دینی ضامن پیشرفت کشور

رهبر فرزانه انقلاب در سخنان روز شنبه خود در جمع دانشجویان و استادان دانشگاههای شیراز ضعف های عقلانی را یکی از موانع رشد و پیشرفت کشور دانستند. این نکته اشاره ای به بحث فلسفی دارد که در واقع از اساسی ترین مقولات اندیشه بشری است.عقل یعنی چه و چه نوع افکار و یا رفتاری عاقلانه محسوب می شود؟
متاسفانه رایج ترین تعریفی که از عقل می شود و هم در گذشته و هم در حال در جهان مطرح می شود سنجش عقل با معیار حس مشترکcommon sense است یعنی اینکه امری عاقلانه است که اکثریت مردم آنرا به عنوان امری مقبول پذیرفته باشند. این نوع نگرش به عقل اساس و پایه دموکراسی محسوب می گردد و روشن است که اینچنین تعریفی از عقل پایه و مبنای محکمی ندارد و بزرگترین شاهد بر بطلان چنین تعریفی از عقل سرگذشت اندیشمندانی است که به دلیل مخالفت با جهالتهای رایج در بین مردم به دیوانگی متهم می شدند. انبیاء الهی نیز همواره در معرض اتهام به جنون بوده اند.
تعریف دیگری از عقل که امروزه در غرب به شدت رایج است عقل ابزاری یا ابزارساز است. در چهارچوب این تعریف از عقل، انسان (یعنی موجودی که دارای جسم و هیکل انسانی است) مرکز و مدار جهان است و باید جهان را به آنگونه ای تغییر دهد که خود می خواهد ولذا تمام موجودات صرفا ابزارهایی در دست انسان برای شکل دادن جهان هستند و عقل نیرویی است که به انسان کمک می کند بر جهان سیطره وسلطه پیدا کرد؛ دراین تعریف رفتاری عاقلانه است که منجر به سلطه شود. این تعریف نیز فاقد مبنای محکم استدلالی است چون موجودی که درخلقت خود نیازمند است چگونه می تواند مرکز و مدار هستی قرارگیرد و علاوه برآن تعریفی ضداخلاقی نیز هست چون غارت و استثمار و سلطه بر دیگر انسانها و طبیعت را توجیه می کند.
دیدگاه سومی که درخصوص عقل در غرب رایج است دیدگاه پست مدرن است. این دیدگاه درواقع بازگشتی به دوران تزلزل و دودلی یونان باستان و بازگشتی به افکار سوفسطاییان است. پست مدرنها با شالوده شکنی از تمام تعاریف رایج در مورد عقل به این نتیجه می رسند که اساسا نمی توان تعریف روشنی از عقل ارائه کرد و لذا نمی توان رفتاری را عاقلانه و یا غیرعقلائی نامید. مشخص است که این دیدگاه به نوعی هرج و مرج فکری و اجتماعی می انجامد که مقبول فطرت انسانی نیست. به نظر می رسد که تعریفی دینی از عقل می تواند رقیبی نیرومند برای سه تعریف فوق باشد و با توجه به متون دینی و متونی که دانشمندان متدین نگاشته اند می توان شاخصه های ذیل را برای عقلانیت مبتنی بردین مطرح کرد:
▪ اساس خلقت بر محور محبت است و هر مخلوقی دراین نظام جایگاه و شأن خاص خود را دارد.
▪ اساس خلقت برمحور رشد است و تمامی مخلوقات در حال تکامل هستند.
▪ انسان گل سرسبد عالم خلقت است و متناسب با این مقام رفیع سنگین ترین مسئولیت را به دوش دارد.
▪ انسان مکلف است که نظم موجود بر جهان را کشف کرده و تلاش کند تا در این نظم هر چیزی در محل شایسته اش قرارگیرد.
▪ انسان مکلف است که هدف غایی جهان را کشف کرده و تلاش نماید تا خود و جهان در مسیر رشد قرار گیرد.
با توجه به شاخصه های فوق رفتاری عاقلانه محسوب می شود که محبت آمیز، عدالت محور، رشدمحور، مسئولانه و توأم به میل به اکتشاف حقایق و تلاش پیگیر و دایمی در راه نظم بخشی به جهان باشد.
دقت در سخنان رهبر معظم انقلاب نشان می دهد که روح حاکم بر دیدگاههای ایشان همین شاخصه هاست که از منابع دینی برداشت شده است و در واقع ترجمان عملی و اجتماعی دیدگاه دینی فلسفی فوق است. ایشان تلاش کردند که دانشجویان را به فعالیت در راه کشف حقایق و احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت خود و کشور و حتی بالاتر از آن یعنی سرنوشت جهان عدالت خواهی همه جانبه و رشدمحوری در همه زمینه ها ترغیب نمایند. وجود چنین رهبر حکیمی مایه افتخار است و بالاتر از آن افتخار برای نظام جمهوری اسلامی است که ساز و کاری فراهم نموده تا چنین حکمائی زمام هدایت جامعه را به دست گیرند.

دکتر حمیدرضا حقیقت

منبع : روزنامه کیهان