نگاهی کوتاه به تجارت الکترونیک در ایران و جهان

از آغاز انقلاب صنعتی در اروپا، نزاعی بر سر فواید و مضرات توسعه تكنولوژی و نیز توسعه ارتباطات در میان طیف گسترده‌ای از صاحب‌نظران درگرفت كه تا به امروز نیز ادامه دارد. اما اكثر این اندیشوران در مورد دو نكته هم‌رأی هستند:
۱) توسعه جریانی است كه موجب عقب راندن عناصر توسعه‌نیافته می‌شود؛ به‌گونه‌ای كه در بقای عناصر توسعه‌نیافته خلل ایجاد می‌شود.
۲) توسعه تكنولوژی در گرو توسعه ارتباطات است.
از این رو، در جهانی كه به استفاده از فناوری روی می‌آورد، به‌ناچار باید به سمت توانمند كردن فناوری پیش رفت و این امر جز در بستر ارتباطات مدرن میسر نیست.
● تجارت الكترونیك و زنجیره‌های تأمین
امروزه در بسیاری از مجلات، روزنامه‌ها و نشریات، از عباراتی چون تجارت الكترونیكی، پول الكترونیك و ارتباطات الكترونیك سخن گفته می‌شود؛ اما آنچه كمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، وابسته بودن این مفاهیم به بدنه فناوری مدرن است؛ به طوری كه گاه فراموش می‌شود تجارت الكترونیك یكی از پیامدهای طبیعی فناوری‌های مدرن و از نتایج توسعه ارتباطات است. بسترها و ابزارهای تجارت همواره در حال تحول و دگرگونی است تا دسترسی به منابع را آسان كند. هدف اصلی تجارت الكترونیك نیز نزدیك ‌كردن تولیدكننده به مصرف‌كننده و كم ‌كردن حجم و گستره زنجیره‌های تأمین است. زنجیره تأمین مسیری است كه مصرف‌كننده را به تولیدكننده یا تولیدكننده را به تولیدكنندگان دیگر متصل می‌كند و محصول برای رسیدن به دست مصرف‌كننده نهایی باید آن را بپیماید. در عرصه تجارت، رفتن به سطوح پایین این زنجیره، سهولت دسترسی به منابع را در پی دارد و رفتن به لایه‌های بالاتر آن، عرضه محصول را آسان می‌كند كه هدف كمپانی‌های اقماری است.
در نظام‌های اقتصادی كه مدیریت كمپانی‌های بزرگ كلاسیك بر اساس آنها بنا شده است، تنها راه رسیدن به بهره‌وری ایده‌ال، تسخیر كل زنجیره تأمین یا حداقل، تسخیر بخش عمده‌ای از این زنجیره است. به طور مثال، ممكن است یك كمپانی تولید كفش، خود به تولید چرم از پوست، ساخت چسب و لاستیك از مواد نفتی و برش و چاپ كاغذ مورد نیاز برای بسته‌بندی بپردازد و همچنین سعی كند برای خود، فروشگاه‌های زنجیره‌ای احداث كند و سیستم‌های حمل‌ونقل پیشرفته به وجود ‌آورد. بنابراین، شركتی كه می‌خواهد بازار صنایع چرمی را تسخیر كند، ممكن است به اجبار به عرصه بسیاری از صنایع دیگر وارد ‌شود. اما دو عامل زیر ممكن است مانع دستیابی به چنین اهدافی شود:
۱) موانع و معضلات دستیابی به سرمایه‌ای انبوه و یكپارچه كه برای ایجاد یك ابركمپانی نیاز است؛
۲) موانع مدیریتی و تكنولوژیكی بر سر راه دستیابی به دانش فنی و تجهیزاتی كه در هر یك از حلقه‌های این زنجیره مورد نیاز است.
در حقیقت، ابركمپانی‌ها با هدف آسان‌كردن ارتباطات، سعی می‌كنند اتصالی یكپارچه در میان زنجیره‌های تأمین خود ایجاد كنند و به احداث زنجیره‌های داخلی بپردازند. به همین دلیل امروزه، مدیران صنایع به‌خصوص مدیران صنایع كوچك، سعی می‌كنند خود را برای قرار گرفتن در زنجیره‌های بزرگ تأمین آماده كنند؛ به صورتی كه بتوانند با سرمایه‌های كوچك و تكنولوژی‌های محدود، به عرصه فناوری و تولید وارد شوند. تجارت الكترونیك یكی از ابزارهای نیل به این هدف است.
● ابزارهای تجارت الكترونیك
▪ صاحب‌نظران، ابزارهای تجارت الكترونیك را به دو بخش تقسیم می‌كنند:
۱) EDI (یا Electronic Data Interchange) یا مبادله الكترونیك داده‌ها
شبكه‌های ارتباطی هر روز در حال تحول و دگرگونی است و اجزای آن زنجیره‌وار جایگزین یكدیگر می‌شود؛ نامه‌های كاغذی جای خود را به نامه‌های الكترونیك می‌دهد و شبكه‌های ماهواره‌ای، كابل‌های نوری و اینترنت جایگزین خطوط تلفن، فكس و تلكس می‌شوند. در اكثر عرصه‌های اداری و صنعتی، مكتوب كردن اطلاعات به صورت دستی منسوخ شده است و دفاتر و بایگانی‌ها جای خود را به كامپیوترها و بانك‌های اطلاعاتی داده‌اند. در این میان، EDI مجموعه‌ای از فناوری‌هاست كه ذخیره، نگهداری، بازیابی و انتقال اطلاعات را در بستری الكترونیك میسر می‌كند. این اطلاعات ممكن است مجموعه‌ای از اطلاعات مالی، مدیریتی، حساب‌های شخصی، اعتبارات مالی یا داده‌هایی در زمینه بورس اوراق بهادار یا وضعیت موجودی انبار یك شركت باشد. EDI درصدد است تا بتوانند دستیابی به اطلاعات را در قالبی ایمن و حفاظت‌شده تسهیل كند. EDI را نمی‌توان بخشی از تجارت الكترونیك نامید؛ بلكه EDI ابزاری است در خدمت تجارت الكترونیكی كه ارتباطی مدرن را بین زنجیره‌های تأمین، ایجاد می‌كند و انتقال اطلاعات مالی و اعتباری و دسترسی به مشخصات كنترلی و همچنین اطلاعات فنی را میسر می‌سازد.
۲) كاتالوگ‌های شبكه‌ای
پس از تحقق EDI كه فقط پروتكل و قراردادی برای انتقال ایمن اطلاعات است، نوبت به بهره‌گیری از فناوری اطلاعات می‌رسد. كاتالوگ‌های شبكه‌ای در واقع همان كاتالوگ‌های سنتی هستند كه در بستر الكترونیك قرار گرفته‌اند و امكان عرضه و تقاضای مستقیم و همزمان را فراهم می‌كنند. تولیدكنندگان و مصرف‌كنندگان كالا و خدمات می‌توانند با ایجاد كاتالوگ‌های شبكه‌ای (معمولاً در بستر اینترنت) و بهره‌گیری از ابزارهایی همچون بانك‌ و پول الكترونیكی، به خرید و فروش محصولات خود بپردازند. همچنین، تولیدكنندگان می‌توانند برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز خود از همین كاتالوگ‌های شبكه‌ای، در سطحی بالاتر بهره گیرند. از فواید این سیستم می‌توان به سهولت جستجو، دسترسی به نتیجه‌های مطلوب‌تر، سهولت مقایسه و تأمین اعتبار نزد مشتریان نام برد. ضمناً به دلیل ارتباط بی‌واسطه تولیدكنندگان با مشتریان و مصرف‌كنندگان اصلیِ كالا و خدمات در این سیستم، تولیدكنندگان می‌توانند بهتر و آسان‌تر به جلب رضایت مشتریان بپردازند. تجارت الكترونیك با بهره‌گیری از این سیستم‌ها و فناوری‌ها سعی می‌كند كه مشتری را به تولیدكننده نزدیك كند و با سازمان‌دهی جدید و تقسیم‌كاری نوین و حذف واسطه‌ها، هزینه‌ها را كاهش دهد و از ایجاد قیمت‌های كاذب جلوگیری كند. همچنین، تجارت الكترونیك، بر سامانه‌های حمل و نقل تأثیر می‌گذارد و با ایجاد بهینه‌ترین حالت انتقال كالا، از جابه‌جایی‌های بیهوده جلوگیری می‌كند. می‌توان گفت تجارت الكترونیك لازمه مدیریت پویای امروزی است و در سیستم‌های تولیدیِ پیوسته و بازارهای پویا نقشی اساسی را ایفا می‌كند.
● تجارت الكترونیك و سوءاستفاده از آن
همراه با عرضه و توسعه یك فناوری،‏ مجرمان و سودجویان درصدد بهره‌برداری غیرقانونی و نامشروع از آن برمی‌آیند كه تجارت الكترونیك نیز از این امر مستثنی نیست. به‌طور عمده، مشكلات ناشی از سوءاستفاده سودجویان در حوزه الكترونیك، به دو شكل زیر بروز می‌كند:
۱) مشكلاتی كه به علت ضعف‌های فنی سیستم‌ها به‌وجود می‌آید كه از آن جمله می‌توان به سرقت الكترونیك اطلاعات و پول اشاره كرد. این مشكلات با توسعه دانش فنی IT و پیشرفت‌های EDI و همچنین با سازمان‌دهی شبكه‌های اینترنتی و ایجاد پلیس اینترنت توانمند، تا حدود زیادی مرتفع می‌شود.
۲) مشكلاتی كه به علت بی‌اطلاعی عمومی به وجود می‌آید كه از آن جمله می‌توان به ایجاد مراكز تقلبی فروش اینترنتی، شبكه‌های فروش زنجیره‌ای نظیر Gold qoest و Gold mind و مؤسسات تبلیغاتی و سایت‌های سرمایه‌گذاری مجهول‌الهویه اشاره كرد. گردانندگان چنین سایت‌ها و شبكه‌هایی از بی‌اطلاعی كاربران سو‌ءاستفاده می‌كنند؛ امری كه سابقه آن به پیش از قرن ۱۸ باز می‌گردد، یعنی زمانی كه هنوز تلگراف نیز به وجود نیامده بود!
اما با وجود چنین مسائلی، توسعه تجارت الكترونیك امری اجتناب‌ناپذیر در چرخه ارتباطات مدرن است و نمی‌توان به‌خاطر وجود چنین مشكلاتی، آن را محكوم كرد. در عین حال كه می‌توان با توسعه دانش عمومی و تخصصیِ استفاده از این ابزار و ایجاد روش‌های بهینه و ایمن‌سازی ساختارها، این سوءاستفاده‌ها را كاهش داد.
● تجارت الكترونیك در ایران
با وجود آنكه برخی ایرانیان مقیم خارج، از طلایه‌داران این فناوری در جهان به حساب می‌آیند، متأسفانه تجارت الكترونیك هنوز در ایران شكل نگرفته و حتی زیرساخت‌های لازم برای آن به وجود نیامده است؛ این امر موجب بروز معضلات فراوانی در عرصه تجارت ایران شده است. به طور كلی، معضلات و مسایل صنعت تجارت الكترونیك در ایران را می‌توان از دو دیدگاه داخلی و خارجی نقد و بررسی كرد.● تجارت الكترونیك از دیدگاه داخلی
اگرچه حاكم‌ بودن سیستم تجارت صنعتی در ایران و سودآوری‌های كلان این سیستم برای گروهی از انحصارطلبان اقتصادی، ایجاد و توسعه تجارت الكترونیكی را از اولویت سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط خارج كرده است، اما باید توجه كرد كه ایمن‌ترین و بهترین راه برای توسعه تجارت الكترونیك، استفاده و گسترش آن با كمك صنایع و شركت‌های داخلی در عرصه داخلی است. اتصال این سیستم به بازار جهانی باید فقط با هدف گسترش حیطه توانمندی مورد توجه قرار گیرد و پیشرفت ارتباطات خارجی بدون پیشرفت در حوزه‌های داخلی، نتیجه‌ای جز خروج قدرت مالی و اقتصادی از دست سرمایه‌داران و بانك‌های داخلی در بر نخواهد داشت. از طرف دیگر، تحقق تجارت الكترونیك بدون ایجاد بستر مالی و اعتباری صحیح امكان‌پذیر نیست و این امر فقط با حمایت بانك‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری قابل تحقق است.
● موانع توسعه تجارت الكترونیك در ایران
از موانع توسعه تجارت الكترونیك در عرصه داخلی می‌توان به این موارد اشاره كرد:
۱) با وجود آنكه از دهه هشتاد، كارت‌های اعتباری هوشمند در ایالات‌متحده و بسیاری از كشورها به صورت یكپارچه و كارآمد مورد توجه قرار گرفته است، اما تا به امروز، در كشور ما گامی اساسی در این زمینه برداشته نشده است و همچنان مشكلاتی در این زمینه به چشم می‌خورد؛ از جمله:
▪ كارت‌های اعتباری در یك نظام پیوسته مالی قرار نگرفته و حتی مؤسسات مالی و بانك‌ها از پذیرش این كارت‌ها سر باز می‌زنند.
▪ استفاده از این كارت‌ها در مراكز فروش رواج پیدا نكرده و این كارت‌ها فقط به عنوان ابزاری جنبی در بعضی از مراكز قابل استفاده است؛ البته آماری از گسترش و توسعه كاربرد این كارت‌ها در مراكز فروش در دسترس نیست.
▪ این كارت‌ها جنبه تمام‌الكترونیك ندارد و با هیچ سیستمی غیر از دستگاه‌های مخصوص بانك‌های عامل، سازگار نیست. به عنوان مثال، هیچ یك از این كارت‌ها قابلیت كار با اینترنت و شبكه‌های داخلی را به طور كامل ندارد.
۲) در كشور ما مؤسسه یا مؤسساتی وجود ندارند كه با استفاده از سیستم حساب‌های الكترونیك مالی داخلی، به ایجاد سیستم‌هایی كارآمد برای فروش online و تحویل كالا و دریافت پول در محل بپردازند. دلیل این امر آن است كه ایجاد چنین سیستمی، بدون یك سیستم مالی یكپارچه اصولاً غیرممكن است. البته فروشگاه‌های الكترونیكی پدید آمده‌اند كه دایره پوشش آنها از لحاظ جغرافیایی و همچنین تنوع كالا بسیار محدود است.
۳) شبكه پست و سیستم حمل و نقل كشور ما چندان قدرتمند نیست كه بتواند نقل و انتقال محصولات و مرسولات را در مدت زمان منطقی انجام دهد.
۴) مشكلات زیرساختی فراوانی در شبكه مخابرات وجود دارد كه باعث ‌شده است دسترسی آسان به اینترنت برای عموم مردم امكان‌پذیر نباشد. در عین حال كه شبكه جامع ملی وجود ندارد و به ایجاد WAP نیز توجه نمی‌شود.
عوامل فوق سبب شده تا آنچه به عنوان تجارت الكترونیك در سطح كشور ما به مرحله ظهور رسیده است، به فعالیت‌هایی غیرمتمركز و غیرسازمان‌یافته محدود شود و كاتالوگ‌های شبكه‌ای موجود فقط جنبه فانتزی یا اطلاع‌رسانی صرف به خود بگیرد.
● جنبه‌های خارجی تجارت الكترونیك
در سال‌های گذشته تجارت الكترونیك به شكل چشمگیری در سطح جهان توسعه یافته و بدنه تجارت جهانی را پوشش داده است. در این شرایط و با در دستور كار قرار گرفتن عضویت ایران در WTO، ورود تجارت الكترونیك به ایران امری اجتناب‌ناپذیر جلوه می‌كند. اما آنچه باید مدنظر قرار گیرد، فواید، مضرات و صدماتی است كه ممكن است این پدیده برای اقتصاد ملی ایران در پی داشته باشد. البته با تعریفی كه از تجارت الكترونیك ارایه كردیم، این ابزار ذاتاً نمی‌تواند مضر تلقی شود؛ اما عواملی جنبی وجود دارد كه ممكن است پس از پیاده‌سازی تجارت الكترونیك در ایران،‌ سبب پایین آمدن تولید سرانه ملی شود و یا برخی از صنایع داخلی را تهدید كند. می‌توان گفت در صورت ضعف داخلی در زمینه تجارت الكترونیك، ممكن است ورود شركت‌‌های قدرتمند جهانی پیامدهایی برای كشور در پی داشته باشد؛ از جمله آنكه مصرف‌كنندگان داخلی در مواجهه با سیستم‌های ایمن‌تر و آسان‌تر خارجی، به سمت آنها گرایش پیدا می‌كنند. بدین ترتیب، سهم عمده بازار داخلی را شركت‌‌های خارجی در دست می‌گیرند و محصولات داخلی حتی توان مطرح شدن در بازار داخلی را نیز از دست می‌دهند. از طرف دیگر، شركت‌‌های داخلی به علت ضعف در بهره‌گیری مناسب از این ابزار، قادر نخواهند بود تا به بازارهای جهانی نفوذ كنند و به رقابت با رقبای خارجی بپردازند.
نكته مهم‌تر آنكه به علت نبود نظام بانكداری پیشرفته الكترونیك در كشور، پول و سرمایه‌های داخلی به سمت سیستم‌های معتبر خارجی نظیر Master Card، Cradit Card Visa و حساب‌های تمام‌الكترونیكی نظیر paypal و eGold و حتی حساب‌های آسیایی نظیر LG Card و Sony Card انتقال می‌یابد و بانك‌های داخلی از جذب سهم عمده‌ای از سرمایه‌های داخلی بی‌بهره می‌مانند؛ بدین ترتیب، جریان خروج ارز از كشور شدت می‌گیرد.
● عزم ملی برای توسعه تجارت الكترونیك
با وجود چنین شرایطی و با چنین چشم‌اندازی از آینده تجارت الكتروینك، بهبود و تسریع توسعه تجارت الكترونیك نیازمند عزمی ملی است كه بخش عمده‌ای از آن بر دوش وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، بانك مركزی و شورای اقتصاد است. امید می‌رود كه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به‌جای محدود كردن توسعه اینترنت و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های ناكارآمدی همچون محدود كردن سایت‌ها و شركت‌های ارایه‌دهنده خدمات اینترنتی، به گسترش و توانمند كردن زیرساخت‌های شبكه اینترنت بپردازد و بستر ترغیب‌كننده و جذابی برای استفاده عمومی از این فناوری ایجاد كند؛ همچنین، با سامان‌دهی بهینه سیستم پست مرسولات، موسسات فروش اینترنتی را بیش از پیش یاری كند. بانك مركزی نیز می‌تواند و باید با یكپارچه كردن سیستم كارت‌های هوشمند و ایجاد قابلیت استفاده از حساب‌های الكترونیك در محیط اینترنت، گامی موثر در تحقق پول الكترونیك در سطح كشور بردارد.

نوید حسن‌پور
منبع : شركت نو آوران پرند سیستم

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی ITanalyze