کیفیت خاک مراتع - فرسایش آبی

● فرسایش آبی چیست؟
فرسایش آبی عبارتست از جداسازی، جابجایی و از بین رفتن مواد خاک توسط آب. این فرآیند ممکن است به‌شکل طبیعی انجام گیرد و یا اینکه توسط فعالیتهای انسان تشدید گردد. شدت فرسایش ممکن است از خیلی آهسته تا خیلی سریع بسته به خاک و شرایط آب و هوایی و محیطی متغییر باشد.
فرسایش آبی مسیری را در سطح زمین می‌شوید. فرسایش ورقه‌ای با ضریب یکنواختی کم یا زیاد خاک را از سطح زمین بر می‌دارد. فرسایش شیاری یا گالی زمانی اتفاق می‌افتد که رواناب متمرکز شده کانالهایی را در دل خاک ایجاد کند. رسوبات ناشی از فرسایش در هر نقطه‌ای جایی که سرعت حرکت آب کند می‌شود، (پشت گیاهان، مناطق تخت) مثل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن ته نشین می‌شود.
● چرا فرسایش مهم است؟
از دست رفتن خاک سطحی ظرفیت خاک را برای کارکرد آن کاهش داده و قابلیت آن را در استفاده‌های مستمر بعدی از آن محدود می‌کند. فرسایش خاک سطحی را از بین می‌برد، لایه‌ای که دارای مقدار بسیار وسیع مواد آلی، فعال به لحاظ بیولوژیکی و مواد مغذی است. قابلیت عموم گیاهان برای رشد پس از از دست رفتن خاک سطحی از بین رفته و یا محدود می‌گردد.
فرسایش ساختمان خاک را از بین برده و مواد آلی خاک را در معرض تابش در داخل توده‌های خاک قرار داده و باعث تجزیه و از بین رفتن آنها می‌گردد. ساختمان خاک فرسایش یافته مقدار نفوذ آب را کاهش می‌دهد.
فرسایش خاک سطحی غنی از مواد مغذی می‌تواند باعث تغییر پوشش به سمت گیاهان نامناسب و غیردلخواه مثل گراسها تا نمونه‌های بوته‌ای گردد.
فرسایش در خاکهای کم عمق ضخامت محدودة رشد ریشة گیاهان و مقدار هوا، آب و مواد مغذی در دسترس گیاهان را کاهش می‌دهد.
رسوبات برداشت شده از طریق فرسایش ممکن است گیاهان و جاده‌ها را زیرخاک برده، یا در آبراهه ها، رودخانه‌ها، مخازن جمع شده و کیفیت آب را کاهش دهد.
● چه عواملی باعث فرسایش آبی می‌گردد؟
فرسایش از طریق ضبه و برخورد قطرات باران بر خاک لخت و قدرت آب در حال سقوط بر روی خاک سطحی ایجاد می‌شود. شدت فرسایش طبیعی بستگی به خواص خاک اصلی، شیب و آب و هوا که با هم توانایی محل را در رشد گیاه و ایجاد پوشش تعین می‌کند، دارد. فرسایش شدید زمانی اتفاق می‌افتد که پوشش گیاهی از بین رفته و فضای بین گیاهان بزرگتر شده و ساختار خاک بواسطة اختلال زیاد و کاهش ورود مواد مغذی از بین می‌رود. تراکم خاک رواناب را افزایش داده لذا باعث تشدید در فرسایش می‌گردد.
خصوصیات بعضی از خاکها و گیاهان بر مقدار فرسایش تاثیر دارد. هر خاکی با خصوصیات معین دارای شدت فرسایش معنی هستند. خاک رسی و یا ماسه‌ای فرسایش پذیری کمتری نسبت به خاکهای سیلتی لومی دارند. هرچند خاکهای ماسه‌ای شکل گرفته از تجزیه سنگها دارای خاصیت فرسایش پذیری بالا هستند. خاکهای با اجزاء سنگی و یا پوسته‌های بیولوژیکی در مقابل ضربات آب باران حفاظت شده هستند. خاکهای همراه با مواد آلی جمع شده در آن در برابر فرسایش مقاوم، نفوذپذیری را افزایش و نتیجتا روانآب را کاهش می‌دهند. مقدار روانآب و قدرت فرسایندگی آب و انتقال خاک در شیبهای بالا و طولانی بیشتر است. خاکهای لخت در بین گیاهان مستعد فرسایش هستند.
● عوامل فرسایش کدامند؟
اندازه‌گیری فرسایش و خطر ایجاد فرسایش به صورت مستقیم مشکل است. مواردی از خواص خاک را که می‌توان بر آنها تاثیر گذاشت و با مدیریت تغییر داد شامل پایداری خاک سطحی، پایداری در برابر متراکم شدن، نفوذ، تراکم و میزان مواد آلی خاک را می‌توان اندازه‌گیری کرد. اندازه گیری این خواص می‌تواند منجر به تعیین قابلیت فرسایش پذیری خاک محل گردد.
شاخصهای چشمی (مشاهده‌ای) مربوط به فرسایش خاک عبارتند از:
۱) لختی خاک
۲) ریشه‌های بیرون آمده،
۳) مناطق تخت (سکوهای ناشی از ته نشینی رسوبات در پشت موانع)
۴) افزایش تعداد اتصالات الگوهای جریان آب در بین گیاهان،
۵) ته نشینی خاک در محل تغییرات شیب،
۶) تغییر در ضخامت خاک سطحی،
۷) برون زدگی و دیده شدن خاک زیر سطحی در سطح،
۸) وجود شیار، هد کت (HeadCutt) و پائین افتادگی در گالیها،
۹) وجود رسوبات در آبراهه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن و
۱۰) کاهش رشد گیاهان.
با اندازه گیری فاکتورهای ذکر شده در طی چند سال می‌توان، محلهایی را که در معرض فرسایش قرار دارند شناسایی و مدیریت نمود.
● استراتژیهای مدیریتی جهت کاهش فرسایش آبی:
خطر فرسایش و پتانسیل احیاء بعد از فرسایش بایستی در هر طرح مدیریتی دیده شود. مناطق با خاک سطحی حاصلخیز به احتمال زیاد مجددا پس از یک بحران و اختلال قابل احیاء است. در مناطقی که خاک سطحی به مقدار زیادی از بین رفته قادر نخواهد بود که دوبارة به حالت اولیه و قبلی خود از نظر پوشش گیاهی برگردد.
استراتژیهای مدیریتی شامل:
۱) حفظ و یا افزایش پوشش گیاهی یا بذرپاشی روی سطح زمین از طریق به کارگیری طرحهای مدیریت مراتع مناسب.
۲) کاهش اختلالات خاک سطحی مخصوصا در مناطق خشک،
۳) افزایش میزان نفوذ آب در خاک و بهبود پایداری خاک در برابر تراکم از طریق اصلاح، بهبود و یا حفظ کیفیت گیاهان موجود،
۴) کاهش چرا و عبور و مرور زمانیکه خاک مرطوب است و نتیجتا جلوگیری از کاهش نفوذ ناشی از تراکم و سفت شدن فیزیکی پوسته خاک می‌گردد.
۵) احداث بندهای آبی،
و ...

محمد فرامرز
منبع:
USDA, United States Natural Resources Conservation Service