بررسی اهمیت آب به عنوان یکی از شاخصهای سلامتی در جمهوری اسلامی ایران

آب ازابتداوازآغاز حیات دركره زمین،نقش اساسی درزندگی وموجودیت انسان ها ایفانموده است ودرطول تاریخ عامل مهمی درشكل گیری تمدنها،روش زندگی بشروتوسعه تكنولوژی بوده است.دركلیه ادیان الهی،آب رااولین پدیده ای می دانندكه خداوند خلق فرموده ومعتقد هستندكه سایرموجودات نیزبه نحوی از آب ایجادشده اند.دین اسلام به عنوان آخرین وكامل ترین دین آسمانی،بیش ازسایر ادیان وازجهات گوناگون درموردآب بحث نموده است.ازجمله این مطالب درآیه۱۱سوره انفال،نزول آب ازآسمان وسیله ای برای طهارت وپاكیزگی انسان هاذكرشده است.
این مطالعه مروری- اسنادی بوده كه به روش كتابخانه ای وبااستفاده ازقران واحادیث، متون دینی وبررسی مقالات متعددانجام شده است. براین اساس، تطابق مبانی علمی ونظری مبنی برحفاظت ازمنابع آب به عنوان پیش شرط سلامتی وتوسعه پایداركه درسه دهه اخیربه عنوان اصلی مسلم درنظرگرفته شده است، باآیات قرانی واحادیث وارده درخصوص بهره برداری واستفاده بهینه ازآب وحفظ منابع آب شیرین،نشاندهنده ارزش گذاری دین مبین اسلام به مقوله سلامت جسمی همپای سایر ارزشهای معمول وتوجه به ابزارهای اصلی ارتقاء سطح سلامتی درجوامع انسانی می باشد. بدین لحاظ دولت جمهوری اسلامی ایران كه برپایه تعالیم دینی نهادینه شده است توجه به این موضوع راازجمله سیاستهای بنیادی وحقوق مسلم جامعه مسلمان دانسته وبرنامه حفاظت از منابع آب وتسهیل دسترسی كل جامعه به آب آشامیدنی سالم را ازجمله اهداف خود قرارداده است.
بطوریكه دربخش مهارآبهای سطحی ازتعداد۱۳سد مخزنی موجود دركشوردرسال ۱۳۵۷این رقم به بیش از۱۷۰سد مخزنی بزرگ وكوچك درسال ۱۳۸۵رسیده است، وتعدادكل خانوارهای با دسترسی به آب آشامیدنی سالم ازطریق لوله كشی عمومی از۶۰% درسال۱۳۵۷به بیش از۹۸% افزایش پیداكرده است. این موضوع علاوه بر رشدوتقویت بخشهای مختلف كشاورزی، صنعتی واقتصادی، بیانگرحذف وكاهش چشمگیربیماریهای منتقله توسط آب آب آشامیدنی نظیرحصبه، وبا، فلج اطفال، اسهال وسایربیماریهای عفونی، همچنین بیماریهای ناشی ازعدم وجودآب كافی نظیرتراخم، بیماریهای قارچی وامراض پوستی گردیده است. مسلمااستمراراقدامات مذكورموجب كاهش بیشتر هزینه های تحمیلی وخسارات انسانی واقتصادی، وتسریع حركت به سوی جامعه سالم وپایدارخواهدشد.
● مقدمه
اهمیت وتاثیرآب درحیات اقتصادی واجتماعی ملت ها موضوع تازه وجدیدی نیست.سیرتاریخی تحول وتوسعه جوامع انسانی مملوازمثالهاونشانه هایی است كه اهمیت ونقش این ماده حیاتی رادرایجادوگسترش تمدنهای بشری به وضوح بازگومی كند.
آب ازان جهت كه تاثیرعمیق وفراوانی درزندگی انسانهاوطبیعت دارد ازدیربازمورداحترام وازعزت وتكریم ویژه ای برخوردار بوده است،تاآنجاكه درطی قرون گذشته وحال موردپرستش واقع شده ومراسم مذهبی خاصی برای آن درنظر گرفته شده وهم اكنون نیزكم وبیش مشاهده می شود. قابل انكار نیست كه سرسبزی دشتها واراضی،پرباری نهالهاودرختان،فراوانی محصولات ومواردی ازاین قبیل، همه در مناطقی كه دارای آب فراوان بوده اتفاق افتاده است.
بانگاهی به تاریخ كهن سرزمینهای پهناورآسیاكه تمدنهای قدیمی، ادیان وآئین های مختلفی ازآن برخاسته اند،به وضوح نشانه های تقدیس وپرستش درمیان اقوام وساكنان آن رامشاهده می نمائیم.آئین هائی نظیربودائی ، كنفوسیوسی ، هندوئی ، تائوئی ، مزدایی وغیره مثالهائی ازاین قبیل می باشند.درمیان ادیان الهی ، سه دین یهودیت ، مسیحیت واسلام نیزآب را به عنوان ماده اصلی حیات بشری وسمبل پاكی وطهارت می دانند ، كه نشان ازجایگاه این عنصر درنزدآنان دارد.
اسلام به عنوان آخرین وكاملترین دین آسمانی ،بیش ازسایرادیان وازجهات گوناگون درموردآب بحث نموده است.فرق مختلف اسلامی ، اعم ازشیعه وسنی وشعبات آنها ، قران راكتاب آسمانی ودستوركلی دین می دانند واضافه برآن ، احادیث واخباری راكه ازپیامبر(ص) رسیده ، به عنوان سیره موردعمل وسرمشق قرارمی دهند. شیعیان ،علاوه براحادیث پیامبر(ص) روایات امامان معصوم راكه بیانگردستورالعمل هااست وآنهارامفسرین اصلی قرآن می دانند نیز مورد عمل قرارمی دهند. این گونه احادیث واخبارمنقول ازپیامبر(ص) وائمه (ع) درتبیین احكام وعقائد اسلامی درحقیقت تفسیرهائی برآیات كلام ا... مجیدهستندكه درخصوص مسائل مربوط به آب هم موضوعات متنوعی رامی توان استخراج واستنباط نمود ، ازجمله درآیه۳۰ سوره انبیاء: ومازندگانی هرچیزی راازآب قراردادیم ویادرآیه۴۵ سوره نورآمده است: وخداوند هرجنبنده ای راازآب آفرید. این آیات وسایرآیات كه جمعا درچهل وسه سوره قرآن ودر۶۶ مرتبه از آب تحت عنوان (ماء) یادشده است نشاندهنده این حقیقت است كه سازمان وقوام آفرینش الهی برآب استوار وازنظر قرآن ،خداونداصالت آب راپاك قرارداده است(وماازآسمان ، آب پاكیزه فرو فرستادیم ، سوره فرقان آیه۴۵). دراین بین بسیاری ازكتب اسلامی وفقهی شرح های مفصلی برنحوه استفاده ازآب ومنابع آب درشرایط مختلف داشته اند كه ازاین حیث ، درخصوص نهی ازآلوده سازی وحفاظت ازمنابع مختلف آب، نحوه تعیین حریم منابع وسایر مباحث ، دركتابهای فقهی مسلمانان به طور مفصل بحث گردیده است.
● وضعیت آب درقرن حاضر:
درسده پیشین وقرن حاضر به دلیل افزایش جمعیت، نیازروزافزون به تامین منابع وموادغذائی برای ساكنین كره زمین ، توسعه صنایع وتمركزهای جمعیتی دربعضی مناطق وعلیرغم تلاشهای عمده ای كه برای مهارمنابع آب وایجاد تاسیسات لازم جهت توسعه وبهره برداری ازاین منابع درچند دهه اخیر صورت گرفته است اما به لحاظ محدودیت منابع آب شیرین كه تنها۱۲۰۰۰ كیلومترمكعب ازكل آبهای موجوددركره زمین به صورت قابل استفاده ودردسترس می باشد ، میزان سرانه آن درمناطق مختلف سریعادرحال كاهش می باشد.
شاخص مقایسه كشورهای دارای منابع آب به صورت سرانه برای هرنفردرسال بیان می شود وازاین لحاظ كلیه كشورهابه۳ دسته تقسیم می شوند.
سرانه: مترمكعب درسال برای هرنفر
منطقه خاور میانه منطقه ای باذخائرآبی محدودمی باشد. بسیاری ازكشورهای این منطقه دارای سرانه كمتر از۶۰۰ مترمكعب هستند كه این رقم، شاخص مناطق بسیار بحرانی ازنظرذخائرمنابع آب شیرین به شمارمیرود. بدیهی است ، باافزایش نیازهای آب ناشی ازافزایش جمعیت درآینده ،این شاخص بیشتر كاهش خواهد یافت. به همین دلیل است كه پیش بینی می شود مشكلات ناشی ازكمبودآب ، این ماده حیاتی را درراس عوامل استراتژیك قرارخواهدداد.
براساس برآوردكارشناسان سازمان ملل درسال۱۳۶۵ این شاخص دركشورایران۲۲۰۰ مترمكعب بود كه باتوجه به عوامل تاثیرگذارنظیرافزایش جمعیت ، توسعه صنایع وكشاورزی وسایرعوامل نظیرخشكسالی ، پیش بینی شد كه درسال۱۴۰۰ هجری شمسی این رقم به كمتراز۱۰۰۰ مترمكعب خواهدرسید.
● تاریخچه آب وآبرسانی در ایران:
ایران سرزمینی است كه دارای اقلیمی خشك ونیمه خشك وكم آب می باشد بطوریكه ۸۰% مساحت كشوردراین حوزه قرارداشته وسهم كشورازكل آب شیرین قابل استفاده كره زمین رادرحدود۰۰۰۲ /۰ % تخمین می زنند. بدین لحاظ آب ازدیربازیكی ازعوامل مهم ونقش آفرین درساختار جامعه وسیاستهای داخل كشوربوده است وبخش مهمی ازفرهنگ ایرانی نیزدرارتباط بااهمیت آب شكل گرفته وبسیاری ازمفاهیم فرهنگ سنتی كشور رانیزمی توان درارتباط باآب توضیح داد.درگذشته ، اهالی روستاهاوشهرهای كم جمعیت دركشور ، آب موردنیازخودراازچشمه ها ، نهرها ، قناتهاوچاههاتامین می كردندوعلیرغم تلاش وكوششهای بسیاروابداع شیوه ها وروشهای مختلف برای تهیه ، تامین ومصرف آب ، سایه كم آبی وخشكسالی همواره وجودداشت.
ازسال۱۳۲۴ كه برای اولین باردرتاریخ كشورایران شركتی تحت عنوان شركت لوله كشی آب تهران درپایتخت تاسیس شد تاكنون كه۶۰ سال می گذرد سازماندهی ومدیریت تامین آب درایران كه به دلیل شرایط جغرافیائی باكمبود منابع آب روبه روبوده است تحولات بسیاری نسبت به سایر سازمانهای كشورداشته است. ازابتدای دهه۴۰ شمسی كه شهرنشینی وتمركزجمعیت باآهنگی پرشتاب گسترش یافته وجمعیت كشوربانرخی فزاینده روبه افزایش گذاشت بتدریج مسئله تامین ، تصفیه ، توزیع ومصرف آب آشامیدنی به یكی ازمسائل مهم درعرصه جامعه تبدیل شد.توسعه شهرنشینی وجمعیت شهرهاچنان افزایش یافت كه اكنون تهران وچندشهربزرگ دیگركشوربه عنوان كلانشهرهای مهم از نظرجمعیتی درآسیاوجهان به شمارمی آیند ویكی ازمهمترین مسائل ومشكلات مدیریتی نیزدرچنین شهرهائی تامین آب آشامیدنی سالم است.
درسال۱۳۵۳ قانون تاسیس وزارت نیرو به تصویب رسید ویك سال پس ازتشكیل این وزارتخانه ، یعنی درسال۱۳۵۴ ، قانون تشكیل شركتهای تامین وتوزیع آب وتاسیسات آب وفاضلاب شهرها تصویب شد. اما به دلایل متعددازجمله تناقضهای مختلف دربندهای آن ، این قانون هرگز اجرا نشد.
یكی از مهمترین عوامل بازدارنده درمدیریت منابع آب بویژه دركشورهای درحال توسعه ، عدم سرمایه كافی وتكنولوژی مناسب سخت افزاری ونرم افزاری همچنین عدم عزم راسخ دردولتمردان ومدیران برای مهار وبهرهبرداری از منابع بالقوه آب درون سرزمینی ومنابع آب مابین مرزهای كشورها میباشد كه موجب می شوداكثر كشورهای درحال توسعه فقط ۲۰ الی ۳۰ درصد از منابع بالقوه خودبهره برداری كنند.
درسالهای قبل ازانقلاب اسلامی وضعیت توزیع آب آشامیدنی سالم به جزچندشهربزرگ ، درسایرشهرها ، به ویژه روستاهای كشور ازشرایط مناسبی برخوردارنبود. ازطرفی میان آب بابهداشت عمومی وسلامت جامعه ارتباط تنگاتنگی وجوددارد ، بعبارتی دركشورهای درحال توسعه ۸۰% بیماریهای واگیردارناشی ازعدم وجودآب آشامیدنی سالم وكمبودآن می باشد. بطوریكه دردهه های قبل از۱۳۶۰ بسیاری ازبیماریهای منتقله توسط آب آشامیدنی دراكثرمناطق كشور به صورت بومی وجودداشته وموضوعی عادی تلقی می گردید. این موضوع علاوه برضرروزیانهای اقتصادی وابتلاء بسیاری ازافرادبویژه درقشركم درامد جامعه وفاقدتسهیلات زمینه سازناآرامیهای اجتماعی بسیاری می گردید.
باپیروزی انقلاب واستقرارنظام مبتنی برتعالیم اسلامی ، یكی ازاولین قوانین تصویب شده درمجلس شورای اسلامی درسال۱۳۶۱ ، قانون توزیع عادلانه آب بود. باتصویب این قانون ، مباحث گوناگون مدیریت منابع آب، تامین ، تصفیه وتوزیع آب واردعرصه جدیدی گردید.ازابتدای انقلاب وبلافاصله پس از تشكیل جهادسازندگی بخش مهندسی بهداشت آن بطرزبی سابقه ای اقدام به ایجاد تاسیسات وتهیه وتامین آب آشامیدنی سالم درروستاهای كشور نمود. درسال ۱۳۶۸ ، معاونت آب وفاضلاب دروزارت نیروتشكیل شده وپس از آن دراواخر ۱۳۶۹ طرح تشكیل شركتهای آب وفاضلاب به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. تشكیل شركتهای مذكورموجب تحرك درمدیریت خدمات آب وفاضلاب درسطح كشور، تقویت بنیانهای آموزشی،علمی وتحقیقات مربوط به آب ،كاهش بحرانهادرمنابع آب درحال بهره برداری ورفع بسیاری ازمشكلات بهداشتی مرتبط با آب گردید. بدین ترتیب یكی از مهمترین دستاوردهای این طرح ، بهره وری آحاد جامعه، بویژه اقشارمستضعف از آب سالم وبهداشتی درسراسركشور گردید.
بانگاهی گذرا به آمار وارقام ، به سهولت می توان دریافت حجم اقدامات انجام شده دربخش تامین آب آشامیدنی سالم كه مهمترین پارامتر جهت حصول سلامتی وارتقاءوضعیت بهداشتی جامعه درراستای نیل به اهداف توسعه ورفاه اقتصادی واجتماعی است بسیار چشمگیربوده است.
● بحث ونتیجه گیری:
درطی دودهه گذشته یعنی پس از پیروزی انقلاب مبتنی بر معیارهای اسلامی ، توجه به منابع آب به موضوعی با اهمیت ومحوری تبدیل شده است. این موضوع ناشی ازآگاهی مسئولین كشور به ارزش وجایگاه استراتژیك آب درتوسعه همه جانبه ورفاه وآسایش جامعه داشته به همین دلیل تجارب علمی وفنی درزمینه تخصصهای مختلف آب بویژه درسدسازی وذخیره منابع آب که قبل ازانقلاب هیچگونه تخصصی درکشوروجودنداشت اکنون به عنوان یکی ازکشورهای قدرتمنددرزمینه صنعت آب تبدیل گشته است.بطوریکه ازتعداد۱۵ سدمخزنی بزرگ وکوچک وحجم ذخائر۵/۱۳ میلیاردمترمکعب آب شیرین اکنون این رقم به۱۷۶ سد مخزنی باظرفیت ۵/۳۴ میلیاردمترمکعب درحال بهره برداری ومطالعه۱۷۸ سددیگرباظرفیت ۳۴ میلیاردمترمکعب ، گویای باوروحساسیت مسئولین کشوربه کارکردهای اقتصادی ،سیاسی ، اجتماعی وبهداشتی آب درجامعه می باشد.مسلماکاروتلاش مداوم وبکارگیری فنون مدیریت وتخصص همراه باسرمایه گذاری بیشتردرصنعت آب می تواندموجبات توسعه هرچه بیشتر صنعت وکشاورزی وارتقاءسطح سلامت جامعه رابیش ازپیش فراهم نماید.

فلاح حیدرماه*- محمد جوادمحمدی**جعفرایلبیگی**
*كارشناس ارشدبهداشت محیط **كارشناسان مركزبهداشت استان اصفهان
مراجع:
۱-دانشور،نظام الدین.اصول کنترل کیفیت آب.انتشارات دانشگاه تبریز،۱۳۸۳ .
۲-احسانی، عبدالرضا.شهر،آب وتوسعه پایدار.کنفرانس مدیریت آب وفاضلاب درکشورهای آسیائی،اسفند۱۳۷۶ .
۳-حدادیان مقدم ،اسماعیل .اسلام ومحیط زیست .انتشارات آستان قدس رضوی ،۱۳۷۸.
۴-W.H.O.۲۰۰۲."who collaborating center for health promoting water management."
۵-Biswas,A,K.۱۹۹۱."Water for sustainable Development in the ۲۱st century,A Global perspective",Water Resources Development,vol ۷.