چکیده ای از فرش اردبیل

موقعیت جغرافیایی استان اردبیل:
استان اردبیل در شمال فلات ایران با مساحتی حدود ۱۷۹۵۳ كیلومتر مربع كه ۱.۰۹ مساحت كل كشور را تكشیل می دهد قرارگرفته در شمال آن رود ارس و در شرق رشته كوههای تالش قرار گرفته كه این رشته كوهها مرز بین استان اردبیل و گیلان می باشد. استان اردبیل از شمال شرق به واسطه رود بلقار با كشور آذربایجان همسایه است. جنوب استان شهرستان خلخال قرار دارد كه مرز با استان زنجان را تشكیل می دهد. گردنه حیران ارتباط دهنده اردبیل و استارا است كه اولین پل ارتباطی استان را با استانهای همسایه تشكیل می دهد.
طبق نظر متخصصان بافندگان و دست انداركاران فرش اردبیل اصالت فرش منطقه به معماری و هنر ایرانی، هویت مذهبی، هویت تاریخی ابراز شده است. معماری از قدیم در اردبیل رواج داشته و سازندگان و معماران مهارت كافی و وسیع برای ساخت آنها داشتند.
بقعه شیخ صفی الدین:
یكی از شاهكارهای معماری و تاریخی ایران و استان اردبیل می باشد. سردر و كاشیكاری بقعه تا سال ۱۳۲۱ هجری شمسی در میدان عالی قاپو قرار داشته و در همان سال به دستور اداره باستان شناسی كشور برداشته شد و كاشی معرق آن هم اكنون در انبار نگهداری می شود. این سردر در زمان شاه عباس دوم برای بقعه شیخ ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ ه. ق به اتمام رسید. دروسط حیاط آن دو حوض سنگی در دو طرف راهرو وسط مشاهده می شود. به طور خلاصه قسمتهای دیگر بقعه عبارتند از صحن اصلی- مسجد منبت سرا- قندیل خانه (قسمت اصلی بنا)- چینی خانه- محوطه شهید گاه كه البته صحن اصلی دارای سرسرایست كه در جلوی آن پنجره شبكی قرار دارد كه به صورت زیبایی گره چینی شده. در قسمتهای بقعه نقوش زیبای اسلیمی و ختایی زینت بخش طاقها ‌و دیوارها شده كه حكایت از هنری اصیل وناب دارد.
قالی اردبیل:
قالی اردبیل كه شهرت جهانی دارد از گنجینه های بقعه شیخ صفی می باشد كه در زمان شاه طهماسب اول در سال ۹۴۶ ه.ق توسط مقصود كاشانی در تبریز بافته شده و تا سال ۱۳۱۲ در كف دارالحفاظ (قندیل خانه) بقعه قرار داشته است. قالی اردبیل كه حتی امروز به عنوان یكی از ذخایر ارزی كشور انگلستان محسوب می شود در سال ۱۳۱۲ ه.ق به دلیل كمبود بودجه شاهان قاجار و برای ساخت راه آهن در ازای آهن به مبلغی حدود ۳۸.۰۰۰ تومان فروخته شد البته این از دلایل اظهار نظرات متخصصین و كارشناسان است بعضی هم براین عقیده اند كه برای تعمیر بقعه فرش فروخته شده قالی اردبیل امروز در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود و جزء با ارزش ترین فرشهای جهان به شمار می رود و همانند دیگر آثار ارزنده بقعه زینت بخش موزه های جهان شده، موزه های رم، لندن و آمستردام جزیی ازاین موزه ها هستند.
صنایع دستی قالب در استان اردبیل قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی و ورنی بافیست.
بیش از ۹۰ درصد مردم استان به تولید این صنایع مشغولند.
از دیرباز قالی بافی در میان روستاییان جایگاه خاصی داشته و این مردم در كنار كشاورزی و دامپروری این حرفه را انجام می دادند. مواد اولیه برای تولید محصولات دارای پشم است و پشم نیز محصول دامپروری می باشد این تولیدات هم برای مصارف خانگی روستاییان بوده و هم برای عرضه با اقشار دیگر جامعه ‌كمك هزینه ای برای تامین معاش و معیشت بوده و هست.
تا سال ۱۳۱۰ هجری در شهرهای مجاور اردبیل فرشها كناره ای در اندازه های مختلف از ۶/۳ متر تا حدود ۱۱ متر بافته می شده است اندازه های كوتاهتر و ارزان قیمت تر در مشرق استان بافته می شد كه معمولا در خود اردبیل به فروش می رفته كه به كناره های اردبیلی شهرت یافته بهترین و مرغوب ترین این كناره ها در سراب و روستاهای مجاور‌آن بافته می شد كه در تبریز به كناره های سراب معروف است كه معمولا دارای متن شتری و ترنجهای لوزی شكل است.
قبل از جنگ جهانی دوم این مناطق كه از مراكز مهم قالیبافی محسوب می شد دارای ركود اقتصادی شد و كارگران برای كار به اراك مهاجرت كرده و در زمینه بافت قالی ساروق شروع به كار كردند مطابق آمار در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ از تعداد ۱۲۴ كارگاه دارای مجوز حدود ۱۰۶ كارگاه مربوط به خود اردبیل است مشكین شهر ۱۲ و خلخال و پارس آباد ۶ كارگاه دارند بافت قالی كم عرض بروی دارهای كم عرض صورت می گرفت و همچنین عدم آشنایی بافندگان به بافت قالی های بزرگ باعث رواج كناره شد و حتی عشایر و بافندگان روستایی هنوز هم به بافت قالی های كم عرض مشغولند و این نقشه ها همان نقشه های طرح قلمی، نیم قلمی و جلد باخان شهرت دارد كه در حدود سالهای ۱۳۰۰ ه.ش در مناطق اردبیل و سراب بافته می شده، در دوره صفویان رابطه بین ایران و جمهوری آذربایجان تاثیرات زیادی در بافت فرشها و زیراندازهای دو منطقه بوجود آورده و به همین علت بافت فرشها و زیراندازهای قفقاز دراستان به وفور مشاهده می شود قفقاز از بهترین و مهمترین مراكز قالی بافی ایران از عهد صفویه تا عهد قاجار بوده نقوشی كه در این منطقه طراحی می شود انتزاعی و هندسی و به صورت لوزی های بهم چسبیده بوده و بخش میانی لوزی های گل و برگ ختایی و شاه عباسی درشت است و در زمینه اصلی فرش علاوه بر لوزی ها نقشهای خیالی همچون سیمرغ و اژدها به چشم می خورد.
از نقش های رایج دیگر قاب قابی یاخشتی همراه با گل و گیاه و نقش محرابی منقوش به نقوش شكسته گیاهی است. رنگ زمینه قالی های قفقازی سرخ آتشین، روناسی، سرمه ای، قهوه ای و كرم سیر است اندازه رایج در آنها قالی، قالیچه و كناره است. شیروان و گنجه ‌از مناطق بافت قالی در قفقاز هستند نقش محرابی رنگ شرابی در شیروان بافته می شود كه در نوع خود بی نظیر است. اشكال مربع و لوزی متصل به هم هستند رنگ این نوع بافت فیروزه ای بسیارزیباست. قالی و قالیچه های فوق در رجشمارهای ۲۵-۳۰ الی ۴۵ در استان اردبیل به اقتباس از طرحهای قفقازی تولید می‎شد.
شهرها و روستاها و عشایر ایل سوون در بافت و تهیه قالی و قالیچه و كناره با نقوش هندسی و زینتی و سنتی محلی در دنیا مشهور و صاحب عنوان است.
مواد اولیه برای بافت الیاف پشمی و پنبه ای است كه به وفور خود استان تولید می شود نوع بافت متقارن (تركی بافت) بوده و در رجشمارهای ۳۰ تا ۸۰ بافت می شود.
از نشانه های بارز روستایی اردبیل گیس بافی شده در دو سر قالی و نیز ساده بافی گلیم در دوسر قالی است كه از ۵ سانتی متر تا ۲۰ سانتی متر می باشد بافت حاشیه مضاعف ساده در بخش افقی و عمودی قالیچه كه در آنها نقوش حیوانی و گیاهی به صورت شكسته كار می شود.
درشت بافی و بلندی پرزها و وزن سنگین این نوع قالیچه ها ازنشانه های بافت روستایی اردبیل است. عشایر برای خودشان به دلیل نداشتن الیاف مكانیكی فرشهایی با رجشمار ۱۸ الی ۲۵ تولید می كنند. عشایر و ایلات ذهنی باف هستند و نقشه ای برای فرش نمی كشند و از نگهای تند و خشن استفاده می كنند كه ناشی از برخورد مستقیم با طبیعت اطراف خویش است و طرحهایشان عموما لچك ترنج می باشد.
موتیفها در نقوش قالی های محلی استان:
كله قوچی: نقشی متشكل از یك چند ضلعی كه از اطرافش چهار نقش شاخ مانند خارج می شوند این طرح در ذهن انسان شاخ گوزن یا اسكلت بدن ماهی را تداعی می كند.
جلد باخان: در لغت ‌به معنای نگاه زیركانه است و د رطرح ۳ یا ۵ ترنج كه در وسط قالی به اندازه های یكسان قرار دارند و معمولا در كناره ها استفاده می شوند این طرح در چهار گوشه دارای لچك می باشد و درون آن معمولا ذهنی بافی می شود.
یورتچی: نام روستایی در اطراف اردبیل است و این طرح از ۳ ترنج تشكیل شده كه مجزا از هم هستند این ترنجها شش ضلعی با نوارهای نازك و پهن در رنگ بندی متفاوت حاشیه دور ترنجها بوجود می آیند. نقوش داخل ترنج ذهنی باف است.
قلمی: این نقشه از طرحهای فرشهای قدیمی سراب است كه از شش ضلعیهای متصل به هم تشكیل شده و خطوط موازی و هاشوری كه روی زمینه با ترنجها تزیین شده.
پودنیس: كلمه پودنیس مترادف سینی است. علت نامگذاری این طرح وجود مستطیل و مربع هایی است كه به ترنجهای هندسی محسوب می شوند اكثر این اشكال گوشه بریده شده وبه هشت ضلعی تبدیل شده اند.
و نقشه هایی كه در دیگر جاهای كشور مانند هریس اصفهان، نائین كاشان، و … بافته میشود در اردبیل هم بافته می شود. اندازه های رایج در فرش استان اردبیل:
۱- قاپی ایچی (پادری-پشتی ) ۲- ذرع چارك ۳-ذرع و نیم ۴-مسند
سانتی متر ۷۵* ۱۰۰ سانتی متر ۸۰*۱۲۰ سانتی متر۱۵۰*۱۰۰ سانتی متر۱۴۰*۲۰۰
۵- قالی ۷- مترو ۸- كناره ۹- خرك
سانتی متر ۴۰*۳۰ سانتی متر ۳۰۰*۲۰۰ سانتی متر (۴۰۰،۳۰۰)*۱۵۰ سانتی متر(۵۰۰،۴۰۰،۳۰۰)*(۸۰،۷۰)گلیم بافی در استان اردبیل:
اردبیل از جمله مناق مهم گلیم بافی ایران به شمار می آید و گلیم های آن در دنیا مشهور است و نقوش سنتی واساطیری كه درگلیم سمبل نمادها و یا نقشهایی از ذهن بافندگان كه بیانگر ارزوها و خواسته های ساكنان منطقه است. نقوش سنتی رایج درگلیم های استان بیشتر نقش سماور سینی، خرچنگ در متن گلیم و گردونه مهر (چلیپا) و نفش اژدها در حاشیه گلیم باشد. همچنین نقوش حیوانات انتزاعی شده هم به كار می برد. گلیم در اكثر مناطق اردبیل رونق دارد در روستاها و عشایر. اما شهرنمین و روستاهای تابع آن و روستاهای بخش زهرا از شهرستان گرمی (مغان) ازمراكز مهم و عمده تولید گلیم در استان به شمار می آیند.
گلیم به سه نوع بافته می شود:
گلیم ساده باف: در این گلیم پودها، یكی در میان از لابلای چله ها عبور می كند این گلیم دو رواست و برای بافت آن از قبل نقشه اماده نمی شود. نقشه آن معمولا هندسی است و خطوط منحنی هم به ندرت دیده می شود.
گلیم برجسته: زمینه ای ساده دار دولی طرح اصلی مانند قالی پرز دار است، بدین صورت كه از روی نقشه قالی بروی چله گلیم گره زده شده و در پایان پرز اضافی چیده میشود.
ورنی: گلیمی بدون پرز است بدون نقشه و ذهنی باف كه توسط زنان و دختران عشایر مناطق مغان ارسباران ‌و مشگین شهر بافته می شود. این نوع گلیم دركردستان و كرمان با طرح و نقش دیگری بافته میشود كه در كرمان آن را شیریكی پیچ می نامند. بهترین ورنی را در اردبیل ایل شاهسون، یا ایل سون تولید می كنند كه سابقه ای طولانی در این زمینه دارد.
ورنی های استان دررنگهای لاكی- سرمه ای- كرم- سفید- پیازی- آبی روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه ای حداكثر به عرض بسیت سانتی متر در طرفین می باشند.
نحوه به كارگیری الیاف درونی ورنی:
تار و پود ابریشمی
تار پنبه ای و پود ابریشمی
چله پنبه و پود پشمی
تار و پود پشمی
انواع ورنی:
ورنی دست ریس «گوزم»: این نوع ورنی بسیار كم تولید می شود و از ظرفیت و اصالت خاصی برخوردار است.
ورنی پشمی ماشین ریس: این دسته با بقیه فرق ندارند و به دلیل استفاده از پشم ماشینی از مرغوبیت و اصالت چندانی برخوردار نیستند.
ورنی های تمام ابریشم: تماما مواد و مصالح ابریشمی است. از ظرافت خاصی برخورداراند و برای صادرات تولید می شوند و از كیفیت اصالت و نقش‌ آنها كاسته می شود.
ورنی كف ابریشم: در این ورنی پود ابریشمی است از ظرافت خاصی برخوردارند و برای صادرات تولید می شوند و از كیفیت اصالت و نقش آنها كاسته می شود.
ورنی های كهنه باف: در این ورنی ها تار و پود از ابریشم است و از پشمی كه از الیاف جاجیم های قدیمی و كهنه بدست آمده استفاده می شود و جنبه صادراتی دارد.
روش بافت ورنی: ورنی از نظر بافت به گلیم و قالی شباهت دارد و این زیرانداز به صورت یك رو است و این به دلیل شیوه خاص در بافت آن است كه به صورت پود پیچی انجام می گیرد. این روش به بافنده این امكان را میدهد كه خطوط منحنی را اجرا كند پودگذاری درونی با حركت پیچشی و غیرمنقطع روی چله انجام می گیرد. در پایان هر رج یك پود نازك پنبه ای از میان تارها عبور می كند.
از موارد استفاده ورنی می توان به رختخواب پیچ، خورجین و كناره اشاره كرد: اندازه هایی با توجه به سلیقه بازار برای ورنی در نظر گرفته شده:
ورنی كناره ای بزرگ ۱۵۰*۳۲۰ سانتی متر
ورنی كناره ای ۱۲۵*۳۲۰ سانتی متر
ورنی قالی ۱۲۰*۳۰۰ سانتی متر
ورنی قالیچه ۱۲۰*۲۵۰ سانتی متر
ورنی قالیچه ذرع و نیم ۱۱۵*۱۶۰ سانتی متر
ورنی پشتی ۸۰*۱۱۰، ۷۰*۱۰۰، ۶۰*۹۰ سانتی متر
جاجیم:
واژه جاجیم در اصل جاجم است و در قفقاز و تركمنستان و آسیای صغیر همان جاجیم است در لغتنامه دهخدا به جاجم، پلاس می گویند و فرشی است كه از نمد الوان می دوزند.
رایج ترین استفاده جاجیم رختخواب پیچ می باشد. استان اردبیل و به ویژه روستاهای اطراف خلخال از مراكزی هستند كه در تولید جاجیم فعالیت می كنند، جاجیم در این مطنقه معمولا به صورت نواری به عرض ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر و طول ۶۰ متر می باشد برای بافت جاجیم از لوازم بسیارساده استفاده می شود. برای بافت ابتدا باید چله كشی كرد كه این كار در محوطه ای به طول تقریبی ۲۵ متر انجام می پذیرد در استان اردبیل معمولا بافندگان چله كشی را در كوچه های تنگ انجام می دهند.
نقوش جاجیم:
جلفا: نقشی كه به تنهایی كار می شود و یك لوزی در سراسر طرح تكرار می شود
بادامی: این نقش كه مثل جلفا ازلوزی تكرار می شود به ندرت استفاده می شود. در جوراب بافی هم استفاده می شود.
سیرقا: از نقوش اختصاصی جاجیم بوده و از مثلث ایجاد می شود سیرقا به معنی گوشواره بوده و بین نقش و اسم هماهنگی زیادی وجود دارد.
گچی دیرناقی: این نقش مشترك بین جوراب و جاجیم می باشد و به معنی «ناخن بز» می باشد.
دوشان توپوقی: این نقش مشترك بین جاجیم و گلیم و جوراب است و از پنج مربع هم اندازه تشكیل شده معنای لغوی ان «مچ پای خرگوش» است.
تخته ای یا یول یول: جاجیم ساده و بدون نقش می باشد معنی یول یول یعنی راه راه.
ازیك قاشی: به معنی نگین انگشتر بود. و شباهت زیادی میان طرح و نقش وجود دارد.
و از نقوش دیگر هم می توان به الماناتیشی (طرح چلیپا)- خشتی- تاختا- سو- دیشمه ای دیشی دیشی- پیچاق اوجی- قفسه- بلی باقلی- وبالاخره آشیق اشاره كرد.
شال بافی:
شال نوعی پارچه زمخت و تك رنگ است كه از پشم گوسفندان در دستگاه شال بافی بافته می شود. شال بافی از هنرهای اصیل و سنتی تالشیها و ییلاق نشینان گیلان بوده است. بهترین نوع شال در دهی به نام كوبولان بافته می شود كه حتی قابل رقابت با پالتوهای خارجیست اما متاسفانه این هنر امروز در این منطقه رو به زوال است. (فرهنگ دهخدا)- در فرهنگ عمید می خوانیم كه شال نوعی پارچه ساده یا گلدار است كه از پشم یا كرك می بافند و یا بالاپوشی كه از پارچه پشمی خشن درست می كنند و كشاورزان شال را مانند پارچه ای دراز و كم پهنا و دور كمر یا دورسر خود می پیچند.
دستگاه شال بافی: در منطقه كلور دو وردی است دستگاه به صورت افقی و روبروی بافنده روی زمین قرار می گیرد. و این دستگاه شبیه دستگاه جاجیم بافی است، به این صورت كه دو پایه چوبی به فاصله یك متر از یكدیگر در زمین محكم میشود. دو سراین پایه های چوبی به صورت u ساخته شده تا وردنه كه شال بعد از بافته شدن به دور آن می پیچد روی آن قرار می گیرد.
اجزاء دستگاه شال بافی عبارتند از: وردنه، شاته، گوشواره، ورد، پدالها و ماكو.
كتبخانه ای: قالی ایران سیسیل ادواردز
فرهنگ دهخدا
میدانـــی: بازدید از شهرها و روستاهای اردبیل
مصاحبه:محمد مباركی طراح
حسن وثوقی اردبیلی(مدیر عامل فرش وثوق)
كاركنان سازمان صنایع اردبیل
مجید عیوض پور
با نظارت و كنترل عبد الله احراری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران