مفاهیم و کلیات کارآفرینی

۱) مقدمه
نخستین گام جهت شناخت و تبیین درست هر مفهوم یا پدیده، ارائه تعریف روشنی از آن است. كارآفرینی مانند سایر واژه‌های مطرح در علوم انسانی هنگامی قابل تحلیل و تبیین است كه بتوان تعاریف روشن و مشخصی از آن ارائه كرد. در مورد كارآفرینی تعریف واحدی وجود ندارد و از ابتدای طرح آن در محافل علمی، تعاریف متفاوتی از دیدگاه‌های گوناگون برای آن بیان گردیده است. اكنون در عرصه جهانی افراد خلاق، نو‌‌آور و مبتكر به عنوان كار‌آفرینان منشاء تحولات بزرگی در زمینه‌های تولیدی و خدماتی شده‌اند كه از ‌آنها به عنوان قهرمانان ملی یاد می‌شود. طی سال‌های ۱۹۶۰ – ۱۹۸۰ در هندوستان، تنها ۵۰۰ مؤ‌سسه كارآفرینی شروع به كار كرده‌اند، و حتی شركت‌های بزرگ جهانی برای حل مشكلات خود به كارآفرینان روی آورده‌اند. در واقع چرخ‌های توسعه اقتصادی همواره با توسعه كارآفرینی به حركت در می‌آیند. در ایالات متحده هر سال بیش از یك میلیون فعالیت تجاری جدید شروع به كار می‌كند. این در حالی است كه در ایران حتی یك مؤ‌سسه كارآفرینی در دهه‌های اخیر نداشته‌ایم. از سوی دیگر تغییر فراگیر روش‌ها و نگرش‌ها طی دو دهه اخیر، توجه بسیاری را به آموزش و پرورش و نیز جذب و به كارگیری مدیران كارآفرین سوق داده ‌است. بنابراین از ابتدای دهه ۶۰ توجه بیشتری به كارآفرینان مبذول شد. توجه به كارآفرینی و ایجاد و توسعه آن علیرغم وجود بعضی انگیزه‌های مشخص گام مثبتی در جهت ایجاد فضای مناسب جهت توسعه، افزایش منابع ملی، كاهش نرخ بیكاری، تعادل ساختاری و توسعه در شهرها و روستاها خواهد بود.
۲) كارآفرین
واژه كارآفرین از كلمهEntrepreneur (به معنای متعهد شدن) مشتق شده كه در اصل از زبان فرانسه به دیگر زبان‌ها راه یافته ‌است. انگلیسی‌ها سه اصطلاح با نام‌های ماجراجو، متعهد و كارفرما را در مورد كارآفرین به كار می‌بردند. از نظر آنها، كارآفرین كسی است كه متعهد می‌شود مخاطره‌های یك فعالیت اقتصادی را سازماندهی، اداره و تقبل كند.
در واقع كارآفرین كسی است كه نوآوری خاص داشته باشد. این نوآوری می‌تواند در ارائه یك محصول جدید، ارائه یك خدمت جدید، در طراحی یك فرآیند نوین و یا نوآوری در رضایت مشتری و... باشد.
كارآفرینان در واقع به تغییر به عنوان مقوله تعیین كننده می‌نگرند، آنها ارزش‌ها را تغییر می‌دهند و ماهیت آنها را دچار تحول می‌كنند. آنان برای تحقق این ایده، قدرت ریسك‌پذیری خود را به كار می‌گیرند. به درستی تصمیم‌گیری می‌كنند و از این رو هر كس به درستی اتخاذ تصمیم نماید به نوعی كارآفرین تلقی می‌شود.
از نظر «شومیتر» كارآفرین نیروی محركه و موتور توسعه اقتصادی است. وی مشخصه كارآفرین را نوآوری می‌داند. همچنین «جفری تیمونز» معتقد است كه كارآفرین فردی است كه باعث خلق بینشی ارزشمند از هیچ می‌شود.
۳) كارآفرینی
فرآیندی كه بتواند با استفاده از خلاقیت، چیز نویی را همراه با ارزش جدید با استفاده از زمان، منابع، ریسك و به كارگیری همراهان بوجود آورد كارآفرینی گویند. كارآفرینی فقط فردی نیست. سازمانی هم می‌تواند باشد حتی شركت‌های بزرگ اعم از دولتی و خصوصی هم می‌توانند به كارآفرینی دست زنند. امروزه حتی صحبت از دولت كارآفرین به میان آمده است.
به عقیده «ارتوركول» كارآفرینی عبارت است از فعالیت هدفمند كه شامل یك سری تصمیمات منسجم فرد یا گروهی از افراد برای ایجاد، توسعه یا حفظ واحد اقتصادی است. «روبرت نشتات» كارآفرینی را قبول مخاطره، تعقیب فرصت‌ها، ارضای نیازها از طریق نوآوری و تأسیس یك كسب ‌و ‌كار می‌داند. از نظر «پیتر دراكر» كارآفرینی یك رفتار می‌باشد و در واقع بكاربردن مفاهیم و تكنیك‌های مدیریتی، استانداردسازی محصول، بنا نهادن كار بر پایه آموزش می‌باشد.
۴) عوامل كلیدی كارآفرینی
شش عامل كلیدی در مورد كارآفرینی وجود دارد كه عبارتند از:
ـ شناخت هدف
ـ داشتن افق
ـ بكارگیری خلاقیت‌های ذهنی
ـ جامعه‌گرا و جامعه‌پذیر بودن
ـ شهامت، ابتكار، امیدوار و ریسك‌پذیر بودن
ـ واقع‌بینانه برخورد كردن با تفاوت بین خلاقیت‌ها و فرصت‌ها
۵) ویژگی‌های كارآفرینان
تا به حال ویژگی زیادی در خصوص كارآفرینان بیان شده است. همه كارآفرینان در صفات فردی یكسان نیستند اما ویژگی‌های عمومی در آنها وجود دارد كه عبارتند از:
ـ خلاقیت و نوآوری
ـ هدف‌گرایی
ـ ریسك‌پذیری
ـ فرصت‌گرایی و فرصت‌شناسی
ـ آینده‌نگری و دوراندیشی
ـ انعطاف‌پذیری
ـ اهل كار و عمل
ـ اعتماد به نفس و خودباوری
ـ واقع‌بینی
۶) مزایا و منافع كارآفرینی
ـ كارآفرینی عامل ترغیب و تشویق سرمایه گذاری است.
ـ كارآفرینی عامل تحریك و تشویق حس رقابت است.
ـ كارآفرینی عامل تغییر و نوآوری است.
ـ كارآفرینی باعث ایجاد اشتغال می‌شود.
ـ كارآفرینی كیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد.
ـ كارآفرینی موجب توزیع مناسب درآمد می‌شود.
بنابر منافع مذكور، امروزه در تمام سرمایه‌گذاری‌های دنیا سعی بر این است كه مغزهای متفكر صنعتی را شناسایی و جذب كنند به دلیل اینكه دنیای امروز، جهان علم و تكنولوژی است و ارزش اصلی تولید در مغز انسان‌ها نهفته است.
۷) نقش كارآفرینی در اشتغال
زمانی كه كارآفرینان یك شغل جدید را شروع می‌كنند بالطبع حداقل به یك یا چند نیروی استخدامی نیاز دارند تا كارهای خود را سامان بخشند. كارآفرینان به علت قابلیت اشتغال‌زایی كه دارند، به كاهش نرخ بیكاری كه از اهداف كلان اقتصادی، اجتماعی، دولت‌ها است كمك می‌كنند. بنابراین، كارآفرینی می‌تواند زمینه‌ساز اشتغال نیروی كار باشد و نو‌آوری كه در یك فعالیت اقتصادی توسط خود فرد ایجاد می‌شود منجر به ایجاد اشتغال در جامعه می‌شود. بر اساس آخرین نظرسنجی كه تحت عنوان فرهنگ كار و نگاه ایرانیان در آن انجام شده است فقط ۴۲ درصد از جمعیت ایران خواهان شغل‌های ثابت اداری و یا در چارچوب شغل‌های وظیفه‌گرایی هستند. این در حالی است كه در سال۲۰۰۰ بیش از۶۲ درصد از جمعیت دنیا اظهار داشتند كه می‌خواهند دارای شغل مستقل (فعالیت خوداشتغالی) باشند، ۳۴ درصد از كل جمعیت بالا آماده پذیرش ریسك به منظور دستیابی به رضایت شغلی متكی بر فعالیت‌های فردی تأكید داشتند. امروزه روحیه كارآفرینی به شدت در میان جمعیت جوان ایران در حال گسترش است. از طرفی با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی كشور در حال حاضر، توجه به كارآفرینی بیش از پیش حائز اهمیت شده است. با عنایت به اعمال سیاست‌ كاهش تصدی‌گری دولت و همچنین محدودیت‌های سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی، سوق‌دهی جوانان و زنان جویای كار به سمت مشاغل كارآفرینی و خود‌اشتغالی ضرورت می‌یابد. مملكتی كه یكی از آغاز كنندگان تمدن بشری بوده احتیاج به جوانانی دارد كه كانون‌های تولید و اشتغال را در جامعه تشكیل دهند.
۸) آموزش كارآفرینی
پژوهش‌ها نشان می‌دهد كه مهمترین عامل مؤثر در حركت كارآفرینی از قوه به فعل، بروز روحیه كارآفرینی در افراد از طریق آموزش می‌باشد. سازمان بین‌المللی كار (ILO) به منظور ارتقاء كارآفرینی مدیران صنایع كوچك، برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای با عنوان SIYB در كشورهای مختلف بوجود آورده است. این برنامه‌ها كه عملكرد مؤسسات كوچك اقتصادی را بهبود می‌بخشد برحسب توانایی مدیران صنایع كوچك و نوع فعالیت طراحی شده‌اند. قابل توجه است كه با طی دوره SIYB، ۹۰ درصد شركت‌كنندگان با اصول اولیه كسب و كار آشنا شده‌اند و ۵۰ درصد از كارآفرینان مهارت‌های خاص مدیریتی را فرا گرفته‌اند. در حال حاضر ILO در ۷۰ كشور دنیا برنامه SIYB را كه هدف آن رشد كارآفرینی در صنایع كوچك است به اجرا آورده است.
۹) كارآفرینی در ایران
طی یك دهه از اجرای برنامه SIYB توسط ILO در كشورهای مختلف جهان، بیش از صد هزار كارآفرین تحت آموزش قرار گرفته‌اند. با استفاده از الگوی SIYB و تجارب ارزنده‌ای كه از اجرای آن بدست آمده و با توجه به شرایط اقتصاد ایران، چارچوبی برای تشكیل دوره‌های آموزشی كارآفرینی در ایران در قالب طرح «ستاد آموزش كارآْفرینی ایران» (SAKA) طراحی و ارائه شده است. همچنین مؤسسه كار و تأمین اجتماعی با استفاده از منابع بین‌المللی كار (ILO)، طرح آموزش كارآفرینی را در سال ۱۳۶۷ ارائه نمود و همزمان با تدوین نظام جدید آموزشی، در سال ۱۳۶۸ «كارآفرینی» را به عنوان یكی از دروس رشته كار و دانش پیشنهاد كرد. در طرح آموزش كارآفرینی تأكید شده است كه «آموزش برای ایجاد اشتغال با مزد» دیگر تنها راه حل مقابله با مشكل فزاینده بیكاری نبوده و قلمرو آموزش از فرهنگ «برای دیگران كار كردن» فراتر رفته است.
وزارت كار و امور اجتماعی نیز در راستای وظایف و اهداف خود، به كارآفرینی به عنوان یك راهكار مؤثر در ایجاد اشتغال نگریسته و در این زمینه اقداماتی به عمل آورده است. از جمله اهم این اقدامات می‌توان به برگزاری جشنواره اشتغال و كارآفرینی در مهر ماه سال ۱۳۸۳ اشاره كرد. این جشنواره كه در تاریخ ۱۴ و ۱۵ مهر ماه سال ۱۳۸۳ در مجموعه فرهنگی ورزشی وزارت متبوع با همكاری سازمان همیاری اشتغال فارغ‌التحصیلان برگزار شد، اهداف زیر را دنبال می‌كرد:
ـ شناسایی و معرفی طرح‌ها و تلاش‌گران برگزیده در حوزه اشتغال و كارآفرینی
ـ ترویج و اشاعه فرهنگ كارآفرینی به منظور ایجاد اشتغال بیشتر
ـ فراهم ساختن زمینه مناسب برای رقابت سازنده در این عرصه.
این جشنواره دارای برنامه‌های آموزشی و ترویجی نیز بود از جمله سه كارگاه آموزشی در زمینه‌های:
ـ روش جذب و تأمین سرمایه برای راه‌اندازی كسب و كار
ـ روش تهیه طرح كسب و كار
ـ مدیریت توسعه بنگاه‌های اقتصادی كوچك و متوسط (SMEs)
ـ همچنین جلسات و نشست‌های تخصصی در زمینه‌های اخلاق و فرهنگ كار، مشاوره شغلی، حقوق و قوانین كار و ... نیز برگزار شد.
۱۰) تجارب چند كشور جهان
اولین كشوری كه ترویج فرهنگ كارآفرینی را از سطح دبیرستان شروع كرد ژاپن بود. اولین مؤسسه در توكیو در سال ۱۹۵۶ میلادی آغاز به كار كرد. در سال ۱۹۵۸ سازمان آموزش و پرورش ژاپن طرحی را برای اشاعه فرهنگ كارآفرینی تحت عنوان سربازان فداكار اقتصادی ژاپن، پیاده و اجرا كرد. براساس این طرح از افراد از سطح دبیرستان‌ها به مسئله كارآفرینی پرداخته و آموزش دیدند كه در حین تحصیل چگونه كار كنند و به دنبال كسب سود باشند و چگونه كشورشان را از وابستگی صنعتی رهایی دهند. به تدریج مسئله كارآفرینی در ژاپن به سطح دانشگاه‌ها هم كشیده شد. اكنون در ژاپن بیش از ۲۵۰ مؤسسه بزرگ كارآفرینی وجود دارد.
بین سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۲ میلادی بیش از ۹۶ درصد نوآوری صنعتی كه توانست موقعیت ژاپن را در اقتصاد جهانی به یك موقعیت برتر تبدیل كند توسط كارآفرینان صورت گرفت. البته ناگفته نماند حمایت‌های دولت هم در این زمینه نقش مهمی داشته است.
در انگلستان، دولت به دانشگاه‌ها جهت آموزش و كارآفرینی یارانه‌هایی می‌پردازد. در هلند، برای پرسنل SME‌ها آموزش‌های حرفه‌ای گذاشته شد به طوری كه در سال ۱۹۹۸، ۳۲ درصد از SME‌ها درگیر آموزش حرفه‌ای بوده‌اند. همچنین در ایتالیا، ۸۵۵ دوره كسب و كار برای ۱۰۰۰۰ نفر شركت كننده در بیش از ۲۰ دانشگاه ارائه شده است.
۱۱) راهكارهای ترویج كارآفرینی
با ضرورت روزافزون نیاز به افراد كارآفرین در جامعه ما به ویژه بعد از انقلاب و دوران سازندگی كه با رشد صنعت مواجه هستیم باید تمامی ارگان‌ها با همكاری هم در این زمینه قدم بردارند و هر كدام نقشی را بر عهده گیرند و نقش دولت در این میان از همه مهمتر است. از جمله:
ـ تنظیم و تدوین سیاست‌های بلند مدت و میان مدت در خصوص حمایت از فعالیت‌های كارآفرینی و كارآْفرینان نوپا.
ـ ترویج فرهنگ كارآفرینی و معرفی كارآفرینان نمونه از طریق مطبوعات و قدردانی از آنها.
ـ ساختن فیلم و سریال در مورد زندگی كارآفرینان نمونه و تشویق مردم به سوی كارآفرینی توسط صدا و سیما.
ـ وارد كردن مضامین كارآفرینی در كتاب‌های درسی می‌تواند بذر ایجاد انگیزه كارآفرینی را در كودكان بارور كند.
ـ تبیین شرایط محیطی لازم برای پرورش و رشد استعدادهای كارآفرینی.
ـ برگزاری سمینار، نشر مقاله و ارائه سخنرانی به منظور تغییر دانش و معرفت مدیران و سیاستگذاران و كارگزاران مؤسسات.
ـ گسترش فرهنگ كارآفرینی در بخش دولتی و تعاونی.
ـ تدوین دوره‌های آموزشی بلند مدت در چارچوب دوره‌های تحصیلی كارشناسی،‌ كارشناسی ارشد و دكترا در دانشگاه‌ها، ایجاد مراكز آموزشی ـ مستقل و مراكز آموزشی مدیریت در سطح دبیرستان‌ها و مدارس راهنمایی و ابتدایی.
ـ حمایت‌های دولتی و خصوصی جهت فعالیت بیشتر و مطلوب‌تر كارآفرینان.
ـ ایجاد و گسترش صنایع كوچك به منظور بهره‌برداری از ظرفیت‌های خالی اقتصاد كشور.
ـ اصلاح سیاست‌ها و قوانین دست و پاگیر دولتی.
ـ برگزاری جلساتی با حضور كارآفرینان و بیان مشكلات موجود بر سر راه آنان و ارائه شیوه‌های مقابله با آن مشكلات.
ـ معرفی یك روز به عنوان روز كارآفرین تا به عمل آنها ارزش و اعتبار بخشیم. در خاتمه امید آن می‌رود كه فضای كشور به گونه‌ای فراهم شود كه كارآفرینان بتوانند رشد نمایند و این امر مستلزم همكاری نزدیك محافل علمی و مؤسسات اجرایی برای شناسایی و پرورش و توسعه استعدادهای افراد است تا بتوانیم هر چه بهتر و بیشتر از این ذخایر گرانبها به نحو احسن استفاده نماییم.

نویسنده : رضوی نعمت‌اللهی، اقدس‌‌السادات
مراجع
ماهنامه تدبیر، شماره ۷۷، آبان ۱۳۷۶، كارآفرینی، استراتژی مناسب برای بهره‌وری، از: دكتر محمود احمدپور، صفحات ۳۱-۳۰
ماهنامه تدبیر، شماره ۹۰، بهمن ۱۳۷۷، میزگرد توسعه كارآفرینی، تنگناها و راهكارها، دكتر محمود احمدپور، دكتر كامبیز طالبی، صفحات ۱۱۴، ۲۱، ۱۹، ۱۷، ۱۴، ۱۳، ۱۲، ۱۱، ۱۰
نشریه كارآفرین، شماره ۸، مرداد ۱۳۸۰، كارآفرینی، از: مصطفی پرخوان‌ رازلیقی، صفحات ۲۷، ۲۶، ۲۵، ۲۴
نشریه كارآفرین، شماره ۹، مهر و آبان ۱۳۸۰، خلاقیت و كارآفرینی صفحه ۵۸
خود اشتغالی، صدیقه علاءفر، ۱۳۷۹، آموزش كارآفرینی، كارآفرینی در ایران، صفحات ۸۵، ۸۴، ۸۲، ۸۱
سلسله نشست‌های اشتغال و معرفی كارآفرینان نمونه
بررسی تجارب كشورها در زمینه توسعه و ترویج كارآفرینی، مهندس ناهید شیخان، مهندس حجت‌اله رضازاده، ۱۳۸۲، صفحات ۸- ۱
توسعه كارآفرینی، استاد دكتر محمود احمدپور، آبان ماه ۱۳۸۲، صفحات ۳۵، ۲۳، ۱۹، ۱۱، ۱۰
كارآفرینی، منافع اجتماعی حاصل از آن، محدودیت‌ها و سیاست‌ها، الهه راستگو، مرداد ۱۳۸۰، صفحات ۵، ۴، ۳
سمینار آشنایی با كارآفرینی در سازمان پیشرو، تألیف: دكتر كامبیز طالبی، تیر ماه ۱۳۸۱ (شماره صفحه ذكر نشده است.)
مجموعه مقالات كارآفرینی و فناوری‌های پیشرفته، به كوشش مهندس حمید هاشمی، ۱۳۸۲، شامل:
خود كارآفرینی، راهبرد اشتغال برای ورود به قرن ۲۱، سعید فتحی، صفحه ۱۱۹
تحلیل سیستمی از گزینه‌های تأثیرگذار بر پدیده كارآفرینی، شمس‌السادات زاهدی، صفحات ۱۲۵، ۱۲۴
نقش نظام آموزشی- پژوهشی در توسعه كارآفرینی- كرامت‌اله اكبری صفحات ۱۷۹، ۱۷۸،۱۷۷، ۱۷۶، ۱۷۵، ۱۷۴، ۱۷۱
كارآفرینی و نقش آن در اقتصاد ملی- ندا فرحبخش- صفحات ۱۸۲، ۱۸۱
آموزش كارآفرینی در ایران، بهزاد لامعی، صفحات ۱۳۵، ۱۳۴، ۱۳۳