صد سالگی صنعت برق ایران

●روشنایی معابر تهران ۱۳۱۶
در سال ۱۲۸۴ محمد حسین امین الضرب، از رجال و سرمایه داران معروف ایران، با خرید مولدی که با زغال سنگ کار می کرد، بخشی از شهر تهران را روشن کرد که بسیاری از آن به عنوان مبدا تاریخی ورود برق به ایران یاد می کنند.
با اینکه صد سال از تاسیس صنعت برق در ایران می گذرد هنوز برخی روستاهای دور افتاده برق ندارند و از چراغ های نفتی برای روشنایی استفاده می کنند.
چراغ های پیه سوز، زنبوری، موشی، گردسوز و فانوس ممکن است به عنوان اشیا تاریخی در بسیاری از خانه های ایرانی وجود داشته باشد اما همین چراغ ها تنها وسیله روشنایی برخی مناطق دور افتاده روستایی ایران است.
از این چراغ های سفالی، فلزی و شیشه‌ای برای روشنایی منازل، کوچه ها و معابر شهرها استفاده می شد و بلدیه (شهرداری) مسئول روشنایی کوچه ها و معابر بود و چراغچی ها هر شب نردبان به دوش و ظرف نفتی یا روغن گیاهی و حیوانی در دست چراغ های دیوارکوب و فانوس های آویزان بر روی تیرهای چوبی را روشن می کردند.
در برخی مناطق آنها موظف بودند در اوایل صبح چراغ ها را خاموش و جمع آوری کنند. اغلب این چراغ ها به علت کوچکی مخزن و کمبود سوخت، تنها در ساعاتی از شب روشن می ماندند و تا سالها تنها منبع نور کوچه، خیابان و محله به حساب می آمد.
هزینه این چراغ ها معمولا به طرق مختلف از مردم دریافت می شد اما این چراغ های قدیمی کم نور و پر دردسر با روشن شدن چند لامپ در صد و بیست سال پیش کم کم به فراموشی سپرده شدند و به عنوان میراث گذشته در کنج خانه ها جای گرفتند.
●اولین مولدهای برق
اولین مولد برقی که وارد ایران شد تنها سه یا چهار لامپ را روشن می کرد که ناصرالدین شاه در سفر فرنگ با دیدن چراغ های روشن آنجا، آن را وارد کرده بود.
این مولد کوچک الکتریکی که در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در دربار ناصرالدین شاه و تکیه دولت مورد استفاده قرار گرفت ولی به عنوان مبدا تاریخی ورود برق به ایران مورد توجه قرار نگرفت.
درست بیست سال بعد از آن بود که محمد حسین امین الضرب با مولدی ۴۰۰ کیلوواتی بخشی از شهر تهران را روشن کرد.
این مولد چندین سال به صورت انحصاری برق مناطقی از تهران را تامین می کرد که تا مدتها منحصر به ساعاتی از شب بود.
البته دو سال پیش از این، حرم امام رضا در مشهد با ۴۰۰ لامپ روشن شده بود اما چون برق آن جنبه عمومی نداشت و به طور اختصاصی برای روشنایی حرم استفاده می شد.
مولد برق حرم امام هشتم شیعیان ۱۲ اسب بخار قدرت داشت و با همت حاج محمد باقر میلانی معروف به رضایوف که امتیاز چراغ برق مشهد به او واگذار شده بود با هزینه بالغ بر هشت هزار تومان نصب شده بود.
در زمینه تامین هزینه این مولد اختلافاتی میان تاریخ نویسان وجود دارد برخی می گویند مظفرالدین شاه هزینه آن را تامین کرده اما برخی از بازماندگان آقای میلانی معتقدند جد آنها تمام هزینه ها را تامین کرده است.برخی منابع عقیده دارند در همان سال ها برق به انزلی نیز وارد شده و یک تاجر روسی به نام "خوشتاریا" نخستین لامپ را به شیوه تجاری در ایران روشن کرده است و مردم انزلی از جمله اولین کسانی در ایران بودند که روشنایی برق را دیده اند.
شهر تبریز نیز در شمار اولین شهرهایی بوده که مردمانش زودتر از دیگران برقدار شده اند از او شیوه نامه ای باقی مانده که در آن چگونگی استفاده از خدمات برق شرح داده شده است و قدیمی ترین سند ارائه خدمات برق در ایران است.
در این شیوه نامه توضیح داده شده که هزینه های سیم کشی، چراغ ها و برق چگونه از مشترکین دریافت می شود و در چه صورتی برق مشترکین قطع خواهد شد.
در سال ۱۲۸۷ نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان به نفت رسید و برای انتقال نفت از مسجد سلیمان به پالایشگاه آبادان، یک نیروگاه بخاری برای راه اندازی تلمبه خانه و روشنایی ساختمان ها ساخته شد که مبدا ورود برق به خوزستان است.
قاسم خان والی سردار همایون - اولین امتیاز تاسیس کارخانه برق در تبریز را در سال ۱۲۸۱ به دست آورد و کارخانه ای برای تولید ایجاد کرد - قدیمی ترین دستورالعمل ارائه خدمات به متقاضیان برق از او در دست است
●روشنایی های شبانه
مصارف اولیه برق تنها محدود به چند ساعت از شب برای روشنایی بود و مولد های اولیه با ذغال سنگ، هیزم و چوب کار می کردند اما به دلیل هزینه بالا بعد ها جای خود را به مولدهای دیزلی دادند.معابر و خیابانهایی که اولین بار در شهرها برقدار شدند به خیابان چراغ برق معروفند و مردم این خیابانها را در شهرهایی نظیر تهران، تبریز و مشهد به این نام می شناسند.
ورود برق مانند دیگر پدیده های تازه غرب گاه با مقاومت هایی همراه بود اما برخی مردم نیز برای استفاده از برق از همدیگر سبقت می گرفتند. داستان بیماری سل و ارتباط آن با دود چراغ های نفتی، روغن سوز و پیه سوز در مشهد خواندنی است.
می گویند شرکت های تولید برق در آغاز سده جاری مسلول ها را در اولویت قرار داده بودند و برخی برای دریافت امتیاز برق تظاهر به بیماری سل می کردند.
اولین لامپ ها منازل ثروتمندان و افراد سرشناس شهرها را روشن می کرد به همین جهت دیدن لامپ های روشن و تلاش کارگران برای راه اندازی و روشن کردن مولد های برق در شهرهای مختلف از جمله سرگرمی ها و تفریحات مردم به حساب می آمد.تا سال ها مولدهای کوچک عمدتا وابسته به بخش خصوصی بخشی از نیازهای روشنایی را در ساعاتی از شب تامین می کردند و افراد ثروتمند و متنفذ شهرها با وارد کردن مولدهایی برق مناطقی از شهرها را تامین می کردند.
●اداره روشنایی شهردار
اما چون تقاضا مدام افزایش می یافت و شرکت های تولید برق توان تامین نیازهای تازه را نداشتند، شهرداری نیز وارد ماجرا شد.
در سال ۱۲۸۴ اداره ای در شهرداری تهران به نام اداره روشنایی معابر تاسیس شد که تا چند دهه فعال بود. این اداره بعدها به بنگاه برق تغییر نام داد ولی همچنان زیر نظر شهرداری فعالیت می کرد.
در سال ۱۳۱۶ شهرداری تهران با خرید چند مولد جدید از کارخانه اشکودا و نصب آنها در دوشان تپه، تا حدودی نیازهای روشنایی شب جمعیت ۴۵۰ هزار نفری شهر تهران را تامین کرد.
بروز جنگ جهانی دوم تا حدودی توسعه صنعت برق را با مشکل مواجه کرد اما در دو دهه بعد دولت با اجرای برنامه های توسعه، تامین نیازها را پی گرفت و با تاسیس سازمان توانیر و تمرکز موسسات مرتبط با تولید و انتقال برق برنامه های گسترده ای برای فروش برق به مردم و صنایع به اجرا در آورد.
ایجاد سد های بزرگی نظیر کرج، سپید رود و دز به دلیل آن که به منابع انرژی ارزان متکی بود برای تامین برق مورد توجه قرار گرفتند ولی در سال های بعد توجه کشف نفت، استفاده از این منبع انرژی نیز در دستور کار قرار گرفت.علاوه بر این، در اواخر دهه بیست و دهه سی همزمان با گسترش شهر تهران در حالی که به ظرفیت های تولید برق از سوی شهرداری افزوده می شد، برخی افراد نیز به نصب مولدهای دیزلی پرداختند که تعدادشان به بیشتر از ۳۰ شرکت می رسید.
●وزارت آب و برق
به هنگام تشکیل وزارت آب و برق در سال ۱۳۴۳، بنگاه برق تهران برق مورد نیاز ۱۳۰ هزار مشترک شهر دو میلیون نفری تهران را تامین می کرد و ۳۲ کارخانه خصوصی نیز برق ۶۰ هزار مشترک را تامین می کردند.
با گسترش شهرها، افزایش جمعیت و ورود صنایع جدید نیاز به برق افزایش یافت دولت برای تامین برق مورد نیاز تشکیلات سازمانی منسجمی نظیر سازمان برق ایران را تشکیل داد و به این ترتیب تامین برق ایران که زمانی تنها بر عهده بخش خصوصی بود به طور کامل در اختیار دولت قرار گرفت.
مشکل عدم پیوستگی شبکه برق نیز کم کم در سال های بعد برطرف شد و خطوط انتقال در بخش های گسترده ای از ایران راه اندازی شد.
همزمان پروژه های نیروگاهی برای تامین برق مورد نیاز در مناطق مختلف آغاز شد و با راه اندازی آنها، شهرها یکی بعد از دیگری برقدار شدند و اکنون تمامی شهرها و بیش از ۴۸ هزار روستا از نعمت برق برخوردارند.
البته هنوز روستاهایی در گوشه و کنار ایران وجود دارد که همچون صد سال پیش از چراغ های نفتی برای روشنایی استفاده می کند و حسرت برقدار شدن به دلشان مانده است.

کاوه امیدوار