زن و هویت‌یابی در ایران ام‌روز

▪ زن و هویت‌یابی در ایران ام‌روز
▪ نویسنده: گیتی عزیززاده
▪ انتشارات روشن‌گران و مطالعات زنان
▪ چاپ اول، ۱۳۸۷
▪ بها: دوهزار تومان
«هویت چیزی‌ست که فرد به آن آگاهی دارد و باید به طور مداوم و روزمره آن را ایجاد کند و در فعالیت‌های تأملی و بازاندیشانه‌ی خود مورد حفاظت و حمایت قرار دهد ... فرآیند آگاهی یافتن از خویشتن و به دست آوردن تعریفی نو از خود چه‌قدر می‌تواند زنده‌گی زنان را بسیار تغییر دهد؛ اولا به این جهت که رشد و پویایی آن‌ها مسیر زنده‌گی‌شان را تغییر می‌دهد و از رنج‌های آن‌ها می‌کاهد، ثانیا آگاهی و توان‌مندی آن‌ها به طور بسیار گسترده و عمیقی بر تعلیم و تربیت نسل بعد تأثیر می‌گذارد، به اضافه آن که تغییر ساختارهای کهنه، قوانین حقوقی، اجتماعی ناعادلانه از این آگاهی متأثر بوده و این تغییرات از مهم‌ترین عوامل توسعه‌ی منابع انسانی و افزایش سرمایه‌ی اجتماعی‌ست و ایران عزیز به این مهم نیاز اساسی دارد چرا که سرعت تغییرات با آهنگی بسیار شتابنده زنانی آگاه را فرا می‌خواند.»
«هویت زنانه» مفهومی‌ست تاریخی، فرهنگی و اجتماعی. زنان به افراد، گروه‌ها و طبقات مختلف تقسیم می‌شوند. آنان نیز مانند مردان در بستر روابط اجتماعی و فرهنگی و مناسبات قدرت زنده‌گی می‌کنند و تغییر و تحول می‌یابند. هویت چه در بعد فردی چه در بعد اجتماعی روندی‌ست همواره در تغییر؛ به عبارتی، روندی‌ست پیچیده که در کنش متقابل دائمی فرد و جامعه در متن روابط شخصی و اجتماعی و مناسبات قدرت شکل می‌گیرد، تولید و بازتولید می‌شود و تغییر و تحول می‌یابد.
در شکل‌گیری هویت افراد، نه تنها شرایط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، بلکه کنش متقابل خود آن‌ها در روابط‌شان با دنیای پیرامون و دیگران نقش مهمی دارد. هویت فردی گرچه حاصل روند جامعه‌پذیری فرد از طریق زنده‌گی در نهادهای هم‌چون خانواده و مدرسه است، اما کنش افراد خود به حفظ و تداوم یا تغییر و تحول این نهادها می‌انجامد. پیوند تنگاتنگ زمان، مکان و فرهنگ در دوران سنتی تقویت‌کننده‌ی پیوند میان فرد و جامعه بود.
«در جوامع سنتی فرد معمولا به صورت منفعلانه هویت می‌یافت و ناخودآگاه میراث‌دار هویت می‌شد، هویتی که در طول زنده‌گی چندین نسل حفظ شده بود، این انفعال تا حدود زیادی از محدود بودن منابع هویت‌ساز ناشی می‌شد. در جوامع سنتی عرصه‌ی هویت‌سازی چنان توسط نیروهایی مانند سنت، طبیعت، گفتمان مسلط و نهادهای اجتماعی سیاسی و مذهبی اشغال شده بود که فرد نمی‌توانست از حداقل خودمختاری و آزادی عمل برخوردار باشد ...»
حال آن که تحولات دهه‌های اخیر، چه در زمینه‌های فرهنگی چه در عرصه‌های ساختاری، به تعدد و تنوع و گاه تعارض منابع هویت‌ساز منجر شده و گسترش نوگرایی در عرصه‌ی جهانی، به بحران هویت در میان بسیاری از اقشار، به ویژه جوانان و زنان دامن زده است. تحولات فرهنگی، دگرگونی‌های عرصه‌ی اقتصادی و پی‌آمدهای آن‌ها موجب تعدد گروه‌ها و گسترش روابط اجتماعی و تعلقات گروهی زنان شده و تکثر منابع هویت‌سازی زنان را در پی داشته است. تأثیر عمیق این فرآیند، هم در نهادهای جامعه هم در افزایش آگاهی زنان، موجب تضعیف مشروعیت نقش‌های زنان در خانواده‌ی سنتی به ویژه در میان زنان تحصیل‌کرده و شاغل می‌شود.
این گونه می‌توان گفت که زن در حال گذار، نه سنتی‌ست نه مدرن، برخی ویژه‌گی‌های زن مدرن را به هم‌راه برخی ویژه‌گی‌های زن سنتی با خود به همراه دارد. او محصول جامعه‌یی در حال گذار است که مدرنیسم عرصه‌هایی از آن را در بر گرفته است، اما هم‌چنان در تار و پود سنت‌ها گرفتار است.
در کتاب «زن و هویت‌یابی در ایران ام‌روز» هم که برگرفته از پایان‌نامه‌ی «گیتی عزیززاده» است، با موضوع هویت‌یابی به عنوان یک مسأله‌ی اجتماعی مواجه می‌شویم. در این کتاب سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به عنوان مهم‌ترین عوامل اجتماعی مؤثر بر هویت‌یابی زنان در نظر گرفته شده و بازتاب نتایج تحقیق صورت گرفته در این کتاب، نمایان‌گر این است که این سرمایه‌ها با تعیین سهم‌شان چه نوع هویتی را برای زنان می‌سازد و اگر هویت مدرن را می‌سازد، این هویت چه شاخص‌هایی دارد و یا چه ابعادی این هویت را تعیین کرده است.
ابعاد هویت مدرن در این تحقیق، میزان خردگرایی و رفتارهای فردگرایانه، عدم پذیرش کلیشه‌های جنسیتی تعریف‌شده از سوی جامعه، نقد و بازاندیشی خود و حتا کنترل و نظارت بر بدن در نظر گرفته شده است.
نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می‌دهد که آن بُعد از هویت مدرن که شامل خردگرایی‌ست قوی‌تر از بعدی‌ست که شامل مقابله با کلیشه‌های جنسیتی و نقد و بازاندیشی در مورد خود است.
می‌توان گفت این کتاب اولین اثری‌ست که در زمینه‌ی هویت‌یابی زنان ایران ام‌روز به چاپ رسیده است. بی‌شک مطالعه‌ی این کتاب نقش به‌سزایی در شناخت ابعاد هویت زنان ایران و تلاش در جهت بازتعریف هویت آنان ایفا می‌کند.

مریم یاسمین

منبع : دو هفته نامه فروغ