محیط ‌زیست آفریقا در بحران

امروزه محیط زیست غنی، ارزشمند و بی‌همتای قاره سیاه آفریقا با تهدیدات زیادی نظیر جنگ‌ها، رشد جمعیت، تخریب جنگل‌ها، شکار بی ‌رویه و کشاورزی در مناطق جنگل‌های استوایی باران‌زا رو به ‌رو است. از سوی دیگر، بروز قحطی، آوارگی، گسترش بیابان‌ها، قتل‌عام گونه‌های جانوری ارزشمند و در معرض انقراض نظیر گوریل‌ها و فیل‌ها و زرافه‌ها و کرگدن‌ها، به وخیم‌تر شدن این اوضاع منجر شده است.
آیا با وجود این شرایط اسفبار و بحرانی، می‌توان امید چندانی به حفظ اکوسیستم‌های غنی و در حال مرگ قاره داشت؟
آفریقا کهن‌ترین قاره زمین به شمار می‌رود که از دویست میلیون سال پیش و به دنبال جدا شدن پانگایا از آن، همچنان باقی ‌مانده است. این اکوسیستم و ارگانیسم‌های آن شامل رودها، جنگل‌ها، بیابان‌ها، مرداب‌ها، کوه‌ها و علفزارهایی است که بر روی کره زمین، همتایی ندارد. امروزه اکثر بخش‌های این اکوسیستم، در معرض نابودی قرار گرفته است.
انسان‌ها به صورتی قابل تأمل، اکوسیستم‌های طبیعی قاره سیاه را در هزاران سال گذشته، دستکاری و تخریب کرده‌اند. مثلاً در گذشته، شکارچیان برای سهولت در شکار، به سوزاندن درختان و تخریب جنگل‌ها دست می‌زدند. با آغاز عصر استعمارگری و شروع برده‌ داری، قاچاق چوب و تجارت عاج همراه با کاشت درختانی نظیر موز، گوش ‌فیل، مانیوک و ذرت در جنگل‌های استوایی باران‌زا، چهره محیط زیست آفریقا را با تغییراتی شگرف رو به رو کرد. این تخریب‌ها و دستکاری‌های انسانی، انسجام محیط زیست کل این قاره را با تهدید مواجه کرده است. وجود فقر گسترده، همراه با رشد لجام ‌گسیخته جمعیت و فقدان قوانین حامی محیط زیست گیاهی و جانوری نیز تخریب تدریجی طبیعت ارزشمند قاره سیاه را تسریع کرده است.
● تخریب جنگل‌ها
آمار رسمی حاکی از آن است که تخریب جنگل‌های آفریقا در شصت سال اخیر، بیش از یک دوره ده هزار ساله پیش از آن بوده است. از سوی دیگر، اگرچه فعالان تجارت چوب در هر هکتار جنگل، تنها به دنبال چند درخت مناسب از لحاظ تجاری هستند، اما ساخت راه‌های جنگلی ویژه حمل و نقل جرثقیل‌ها و تریلرهای بزرگ، تأثیرات بسیار مخربی را بر جای می‌گذارند. البته شکارچیان هم از همین جاده‌ها برای صید گونه‌های جانوری وحشی استفاده می‌کنند.
کاشت گونه‌های تجاری میوه نیز از بین رفتن سریع گیاهان در معرض انقراض را تسریع کرده است. در قاره‌ای که جنگل‌های داخلی بخشی از حقایق روزمره آن را تشکیل می‌دهد، فروش چوب‌های جنگلی می‌تواند یک منبع مطمئن درآمد محسوب شود. (وضعیت مناطق شمالی کنگو، یک مثال خوب است.) همچنین با تبدیل جنگل‌های بزرگ به قطعات کوچک تر، زندگی جانوران ارزشمند مورد توجه شکارچیان، بیش از همیشه در معرض خطر قرار می‌گیرد.
قحطی و جنگ‌های داخلی دامنه‌دار نیز باعث شده که خانواده‌های آفریقایی برای فرار از چنگال گروه‌های شورشی به اعماق جنگل‌ها پناه ببرند و تنها شیوه ممکن برای ادامه زندگی آنان، سوزاندن و از بین بردن درختان برای کشاورزی و شکار حیوانات است. در سراسر دنیا هم به دنبال گسترش موج شهرنشینی و صنعتی شدن، تقاضا برای محصولات چوبی به ویژه زغال و چوب جنگلی، افزایش یافته است. در یک دوره بیست و چهار ساله (۱۹۷۰ تا ۱۹۹۴ میلادی) مصرف محصولات چوبی در آفریقا دو برابر شده است. در سال‌های دهه هشتاد میلادی، سی و نه میلیون هکتار از جنگل‌های استوایی از بین رفت. در سال ۱۹۹۵ میلادی نیز ده میلیون هکتار از این جنگل‌ها تخریب شد. اگر منابع دیگر سوخت و درآمد برای مردم فقیر آفریقا فراهم نشود، زندگی کنونی وابسته به مصرف چوب‌های جنگلی، به تداوم تخریب این جنگل‌های ارزشمند منجر خواهد شد.
● گسترش بیابان‌ها
با از بین رفتن جنگل‌های آفریقا، بیابان‌ها گسترش می‌یابند. گزارش منتشر شده از سوی انستیتوی بین‌المللی محیط زیست و توسعه تخمین زده که گسترش بیابان‌ها، یک سوم کل خاک آفریقا را تهدید می‌کند. مثلاً در جنوب صحرای بزرگ آفریقا، همه ساله بیابان‌ها چندین کیلومتر پیشروی می‌کنند. در آفریقای شمالی نیز چهار صد و سی و دو میلیون هکتار زمین (پنجاه و هفت درصد کل مساحت منطقه) در معرض تبدیل شدن به بیابان است. تخریب جنگل‌ها به همراه چرای بیش از حد دام در مراتع و جنگل‌ها، دو عامل اصلی در گسترش بیابان‌ها در آفریقا به شمار می‌آید، موضوعی که با وجود اختلاف نظرهای کنونی میان کارشناسان، می‌تواند به افزایش قحطی‌ها و خشکسالی‌ها بیانجامد.
● حیات وحش در محاصره
با از بین رفتن جنگل‌ها و گسترش مناطق بیابانی، جمعیت گونه‌های حیات وحش به مرز فاجعه ‌آمیزی نزدیک می‌شود و با وجود جمعیت فراوان و گرسنه‌ای که همواره از سوء تغذیه رنج می‌برند، بسیاری از این حیوانات، همه روزه برای تأمین غذا و یا فروش، شکار می‌شوند.
همه ساله صدها هزار جانور در آفریقا به وسیله شکارچیان حرفه‌ای و یا محلی شکار می‌شوند. قتل ‌عام فیل‌ها برای به دست آوردن عاج‌های گران ‌قیمت آنها که در بازارهای محصولات تزئینی کشورهای پیشرفته طرفداران زیادی دارد، شکار کرگدن‌ها برای شاخ‌هایشان و یا قتل ‌عام گوریل‌ها برای به دست آوردن پاها و دست‌های آنان، همراه با کشتن حیوانات برای مصرف گوشت آنها، حیات بسیاری از این جانداران را در معرض تهدیدی جدی قرار داده است. براساس گزارش کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌‌های در معرض انقراض، زندگی سی حیوان بومی آفریقا نظیر میمون‌ها، فیل‌ها، شمپانزه‌ها، گوریل‌ها و آهوها، به دلیل شکار برای گوشت آنها، در آستانه نابودی قرار دارد. به این شرایط اسفبار باید آوارگی‌های گسترده ناشی از جنگ‌ها و ناآرامی‌های داخلی را نیز بیافزاییم. مثلاً ششصد هزار نفر از آوارگان بحران بروندی در سال ۱۹۹۴ میلادی، روانه منطقه حفاظت ‌شده انگارا در شمال تانزانیا شدند. آنان برای زنده‌ ماندن و ساختن کلبه‌هایی موقتی، صدها هزار درخت و گونه جانوری مختلف را از بین بردند. از سوی دیگر، به دلیل وجود کارگران ارزان قیمت، مافیای غیر قانونی استحصال چوب‌های جنگلی، با سرعتی فزاینده به نابودی درختان می‌پردازد. این آوارگان هزار و پانصد هکتار از این مناطق حفاظت ‌شده را به زمین‌های کشاورزی تبدیل کردند.
گفته می‌شود که در سال ۱۹۳۰ میلادی، بین پنج تا ده میلیون فیل در میان درختچه‌ها و مناطق نیمه ‌بیابانی آفریقا زندگی می‌کردند. در سال ۱۹۸۹ میلادی، تعداد این حیوانات دوست‌ داشتنی به شصت هزار عدد رسید. تنها در یک دوره ده ساله (۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ میلادی)، تعداد فیل‌های آفریقایی به نصف کاهش یافت تا بازار خرید و فروش عاج این حیوانات، همچنان پر رونق باقی بماند. نکته تأسف‌بار دیگر اینکه، با کاهش تعداد فیل‌های مسن، شکارچیان قتل‌ عام فیل‌های نیمه ‌بالغ و ماده را که عامل اصلی زاد و ولد آنها به شمار می‌روند نیز شروع کرده‌اند.
امروزه با وجود غیر قانونی شدن تجارت عاج فیل‌ها و افزایش تعداد فیل‌ها در پاره‌ای از مناطق، به دلیل از بین رفتن چراگاه‌های طبیعی آنان به علت رشد زیاد جمعیت، همراه با افزایش زد و خوردهای نژادی و داخلی، تداوم زندگی فیل‌ها به شدت در معرض خطر قرار گرفته است.
چندی پیش دیوید ویلکی، زیست شناس کالج بوستون که به بررسی جنگل‌های منطقه گنگو پرداخته بود، اعلام کرد که همه ساله یک میلیون تن از حیوانات این ناحیه کشتار می‌شوند. هشتاد درصد حیوانات به دام افتاده در تله‌های فولادی و سیمی، پیش از رسیدن شکارچیان می‌میرند و یا توسط حیوانات دیگر خورده می‌شوند.
در سرزمین آفریقا پنجاه و هشت گونه جانوری نخستین بی‌ همتا در سراسر دنیا وجود دارد که بسیاری از آنها به صورت اتفاقی، کشف و شناسایی شده‌اند. از چهار گونه جانوری انسان ‌نما نیز سه گونه (شامل بوزینه‌ها، شمپانزه‌ها و گوریل‌ها) در این قاره وجود دارد. به دلیل تخریب سریع جنگل‌ها و مناطق بکر طبیعی، بقای این حیوانات ارزشمند با تهدیدات زیادی رو به‌ رو است. به علاوه این جانوران باید در مناطق جنگلی پراکنده و جزیره‌ای و با تهدیداتی نظیر بیماری، شکار و تخریب محیط زیست، برای بقای خود مبارزه کنند.
امروزه تنها ششصد گوریل کوهستانی در سراسر قاره آفریقا وجود دارد. این گونه را به عنوان گونه‌ای با بیشترین تهدید برای بقا معرفی می‌کنند. مهم ترین دلیل پیدایش این وضعیت، تخریب جنگل‌ها برای کشاورزی و از بین بردن آنها برای مصارف دارویی و غذایی و یا به عنوان یادگاری! می‌باشد.
وضعیت شمپانزه‌ها نیز بسیاری بحرانی است. تعداد آنان از دو میلیون شمپانزه در سال ۱۹۰۰ میلادی به صد و پنجاه هزار در سال جاری کاهش یافته است. و جنگل‌های بارانی بروندی، جمهوری آفریقای مرکزی، رواندا، سودان، تانزانیا، اوگاندا و زئیر، آخرین پناهگاه‌های آنها می‌باشد.
در پاییز سال ۲۰۰۰ میلادی، جان اوآیتس یکی از زیست شناسان حیات نخستین در کالج‌ هانتر دانشگاه نیویورک اعلام کرد که در صورت تداوم وضعیت کنونی، حیات میمون‌های پروکولوبوس نیز به سرنوشت میمون‌های منقرض ‌شده ایکووس و هیپوتراگوس دچار خواهد شد. به علاوه وی پیش ‌بینی کرده که در پانزده سال آینده، دیگر هیچ ‌یک از این گونه‌ها در طبیعت قاره سیاه یافت نخواهد شد.اما نباید یک نکته را فراموش کرد: در کنار فیل‌ها و زرافه‌ها و گوریل‌ها و کرگدن‌های در معرض نابودی، ده‌ها گونه جانوری دیگر نظیر گرگ‌های بومی اتیوپی و خرگوش‌های کراتوتریوم وجود دارند که انقراض آنها چندان مورد توجه رسانه‌های ما قرار ندارد.
فراموش نکنید که در سال ۱۹۰۰ میلادی، صد میلیون انسان در آفریقا زندگی می‌کردند، ولی این عدد در حال حاضر به هشتصد میلیون نفر افزایش یافته است. و گفته می‌شود که ظرف بیست و پنج سال آینده، تعداد جمعیت ساکن در این قاره به یک میلیارد و ششصد میلیون نفر افزایش می‌یابد. هم ‌اینک نرخ رشد جمعیت آفریقا حدود سه درصد است که از قاره‌های دیگر بیشتر می‌باشد. چنین رشد لجام‌ گسیخته و سریعی را باید مهم ترین تهدید موجود در برابر حفظ و بقای محیط زیست آفریقا به شمار آورد. در صورت عدم کاهش این نرخ جمعیت، دیگر نمی‌توان امید چندانی به حفظ اکوسیستم‌های غنی ولی در حال مرگ قاره سیاه داشت. چرا که این منابع طبیعی دیگر تاب تحمل این همه فشار و تهدید را ندارد.

گوردی اسلاک
منبع: www.Amnh.org
Gordy Slack: (گوردی اسلاک)
کارشناس برجسته حوزه محیط زیست و از نویسندگان همکار با نشریه ما در جونز و پایگاه Salon. وی کتاب «نبرد بر سر معنا دادن به هر چیز» را نگاشته است.
منبع: ماه نامه - سیاحت غرب - شماره ۶۶
مترجم:محسن داوری