تمبورک

تمبورک از سازهای قدیمی و اصیل بلوچستان و از خانواده سازهای زهی زخمه ای .این ساز گاه در بلوچستان به زبان فارسی سه تار نامیده می شود. تمبورک در هر دو ناحیه بلوچستان یعنی سرحد زمین و مکران حضوری چشمگیر دارد. به عبارت دیگر، این ساز از شمالی ترین منطقه بلوچستان تا جنوبی ترین ناحیه آن مانند چابهار و گواتر دیده می شود. تمبورک توسط بلوچ های سیستان درخارج از حوزه موسیقی سیستانی نیز ورداستفاده قرار می گیرد. تمبورک یک ساز همراهی کننده و یکی از رکن های اصلی در اجرای نمونه های مختلف موسیقی بلوچستان است. تقریبا هیچکدام از سازهای زی و بادی بلوچستان به استثنای سرنا از همراهی تمبورک بی بهره نیستند. تمبورک های بدون دستان . ملودی یا نغمه می نوازند و حضور آنها در اجراهای سنتی موسیقی بلوچستان از سه جهت قابل توضیح است :
۱) حفظ و تداوم جریان های ریتمیک
یکی از وظای عمده تمبورک بدون دستان ، حفظ و تداوم جریان های اصلی ریتم در نغمه های دارای متر مشخص است. از این جهت ، تمبورک نقشی مانند یک ساز ضربه ای دارد. البته تمبورک های دستان دار نیز می توانند چنین نقشی را ایفا نمایند.
۲) ارائه و مداومت در اجرای مرکزیت صوتی (مرکز یت تونال)
وظیفه دیگر تمبورک های بدون دستان ، ارائه و تکرار بی وقفه صداهای حاصل از بعضی وترهای دست باز در سازهایی مانند سرود( قیچک ) و رباب یا صداهای اصلی مقام یا آهنگ در سازهایی مانند نل (نی) و دونلی است .تمبورک گرچه کوک خود را از سازهای دیگر می گیرد. اما در عین حال به عنوان یک مبنای صوتی ثابت برای سایر نوازندگان عمل می کند . به عبارت دیگر، خواننده و سازهایی که به احرای نغمه اصلی مشعول اند، کوک و صداهای پایه واصلی خود را به طور مداوم با تمبورک کنترل می کنند. این امر به خصوص درسازهای بی دستان،مثل سرود ( قیچک ) و نیز سازهایی مانند نل (نی ) و دونلی که تغییر کوک و کم و زیاد شده صداها به علت سردی و گرمی ساز، در آن ها بسیار محتمل است، اهمیتی فوق العاده دارد و در ارتباط با خواننده نیز قطعا صدق می کند. تمبورک های بدون دستان ازاین جهت نقشی مانند دیاپازون دارند ومی توان گفت نقش تمبورک بدون دستان در موسیقی بلوچستان مانند نقش تمبورا در موسیقی هندوستان است. تمبورا در هندوستان هنگام همراهی سازهای نغمه پرداز یا خوانندگان ، همیشه صداهای مبنا را بدون ارائه جریان های ریتمیک و متریک به شکل بی وقفه به نوازنده یا خواننده گوشزد می کند و در واقع نوعی وسیله ارجاع یا یاد آوری صداهای مبنا در طول اجرای را گاهای مختلف است . همین عملکرد تمبورک بی دستان در موسیقی بلوچستان است که آن را از لحاظ خویشاوندی به سازهای شرقی تر آسیا و به خصوص هندوستان نزدیک می سازد.تمبورک های دستان دار نیز می توانند چنین نقشی راایفا نما یند.
۳) ازدیادحجم و اشباع فضای صوتی
وظیفه دیگر تنبورک بدون دستان ، ازدیاد حجم و اشباع فضای صوتی در نمونه های مختلف موسیقی بلوچستان است . به همین دلیل دراجراهای مختلف موسیقی بلوچستان گاه از دو یا چند تمبورک استفاده می شود. این عملکرد تمبورک، آن را از تمبورای هندوستان دور می سازد، زیرا وظیفه تمبورا در موسیقی هندوستان ،ازدیاد حجم و اشباع فضای صوتی نیست . در عین حال ، تشابه دو واژه تمبورک و تمبورا نشان دهنده خویشاوندی این دو ساز است . تمبورک ها ی دستان دار نیز می توانندچنین نقشی را ایفا نمایند.
دریک نگاه کلی به عملکرد سه گانه تمبورک می توان گفت که این ساز در موسیقی بلوچستان ایران مانند یک واخوان ریتمیک دایمی عمل می کند. ضمنا تمبورک های دستان دار، نقشی ملودیک نیز ایفا می کنند.
● تمبورک دستان دار
بنا بر مشاهدات نگارنده درتمام منطقه بلوچستان ،تنها در روستاهای مرزی حومه سراوان است که ازتمبورک دستان دار استفاده می شود. نگارنده این نوع تمبورک را فقط در روستای پیر آباد سراوان دیده است. روستای پیر اباد سراوان مرکز درویشان نقشبندی دراین منطقه است و از تمبورک دستان دار نیز فقط در محافل ذکر و در همراهی رباب استفاده می شود . همان طور که ذکر شد،تمبورک های بدون دستان ملودیک ندارند؛ اما روشن است که وقتی بر دسته تمبورک دستان بسته می شود، این ساز نیز نقش ملودیک می یابد.
تمبورک های دستان دار بررسی شده در روستای پیر آباد سراوان دارای ۵ تا ۶ دستان هستند ، اما نوازندگان تمبورک اغلب فراتر از این دستان ها نیز انگشت گذاری می کنند. در منطقه کویته در بلوچستان پاکستان نیز این نوع تمبورک رایج است و به تمبورا معروف است . دمبورای کویته پاکستان گاه به جای سه وتر، دووتر دارد و تعداد دستان های آن نیز ۶ عدد است . بنا بر این تمبورک های دستان دار، گذشته از آن که نقش تمبورک های بدون دستان را ایفا می کنند ،نقش ملودیک نیز دارند.
● ویژگیهای ظاهری و ساختاری
تمبورک که در لفظ و لغت ، خویشاوندی خود را با تمبور( طمبور) ، تنبور ( طنبور)، تمبوره (طمبوره ) ،تنبوره ( طنبوره) ،تمبورا ( طنبورا) ،تمبیره ( طمبیره ) ، تنبیره ( طنبیره) ، تمور( طمور)، تموره ( طموره )، دمبورا و ... نشان می دهد، سازی است از خانواده سازهای زهی زخمه ای . یاکاسه ای حجیم و نیمه گلابی ، دسته ای طویل و قطور وصفحه ای از چوب که روی کاسه ان را پوشانده است. کاسه طنینی تمبورک یکپارجه است . دسته ، بدون قسمت رابط و میانی (گلویی) مستقیما به کاسه متصل می شود . این ساز دارای سه وتر است . وترها از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از خرک و شیطانک به دور گوشی های سه گانه پیچیده می شوند . تمبورک فاقد لانه کوک یا جعبه گوشی ها است و گوشی های سه گانه آن درامتداد دسته و در قسمت سر پنجه مستقیما به داخل دسته فرو رفته اند. گوشی های در یک ردیف و درجهت صفحه در سوراخ های تعبیه شده قسمت سر پنجه فرو می روند گوشی های تمبورک نسبتا بزرگ . طویل و حجیم هستند؛ از این رو برای کوک کردن آن باید باتمام پنجه دست چپ ، گوشی ها را فشرد. بیش تر تمبورک های رایج در بلوچستان ایران بدون دستان هستند. با وجود این در برخی از نقاط بلوچستان تمبورک های دستان دار نیزدیده شده اند . تمبورک دستان دار در واقع همان سازی است که در کویته پاکستان به دمبورا شهرت دارد. تمبورک های دستاندار مانند دمبورای پاکستان اغلب دارای ۵ تا ۶ دستان هستند . این دستان ها در نقاط معینی روی دسته بسته شده اند . سیمگیر تمبورک اغلب بسیار ابتدایی است . گاه قطعه چوب کوچکی است و گاه فقط از دو عدد میخ فولادی تشکیل شده است.همین سادگی وابتدایی بودن درمورد شیطانک تمبورک نیز صادق است . شیطانک تمبورک یا متشکل از لبه برآمده ازدسته است یا قطعه چوب باریکی است که در شیار دسته قرا می گیرد و گاه حتی از یک چوب باریک ( چوب کبریت ) که زیر وترها و در منتهی الیه دسته قبل از سر پنجه گذاشته می شود ،استفاده می شود. خرک چوبی تمبورک نیز در نقطه معینی روی صفحه قرار می گیرد. این ساز معمولا دارای یک بند خرک است . بند خرک یک تکه بند یا نح است که از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر به سوراخ ایجاد شده در روی خرک متصل است. بند خرک نه تنها ازحرکت خرک به سمت دسته جلوگیری میکند ، بلکه مقیاس و میزانی نیز برای محل درست خرک بر روی صفحه است . تمبورک اغلب دارای تسمه ای از چرم است که نوازنده آن را بر کتف راست خود میاندازد. یک طرف این تسمه به منتهی الیه قسمت پایینی کاسه و طرف دیگر آن حدودا در محل اتصال دسته به کاسه بسته می شود . دو سر تسمه به شکل بسیار ابتدایی با میخ های فلزی بر کاسه کوبیده می شوند. به این ترتیب، قسمت های مختلف تمبورک ، شامل کاسه یک تکه ، صفحه چوبی ، دسته، سه عدد گوشی ، سه عدد وتر فلزی، خرک، سیم گیر، شیطانک، بند خرک و تسمه چرمی است .
● موارد و نوع استفاده
تمبورک اغلب یک ساز همراهی کننده است ( با تمبورک های دستان دارگاه ملودی نیز می نوازند). دربیش تر انواع و فرم های موسیقی و بلوچستان به استثنای سرنانوازی ،موتک، لیلو، آمبا و برخی از آوازهای دارای متر ازاد مانند کردی ، ذهیروک، لیکو و ... تمبورک ساز جدایی ناپذیر اجرا محسوب می شود. شاخص ترین نمونه های حضور تمبورک را می توان دراجرای شتر، موسیقی گواتی ، سوت و ذکرهای درویشان نقشبندیه صاحبان مشاهده کرد.
الف) شئر
در اجرای شئر که روایت های حماسی ، تاریخی ، اجتماعی و مذهبی بلوچی است ، یک سرود( قیچک ) و دو تمبورک شرکت دارند. تمبورک اول را شائر یا خواننده روایت ها و دیگری را نوازنده دوم تمبورک می نوازد . دراجرای شئر ، دو تمبورک را گاه به صورت متناوب و گاه تواما می نوازند. شئر در برگیرنده سه شکل یا سه فرم اجرایی مختلف است . این سه فرم در طول اجرای روایت ، بنا بر محتوای داستان و شعر ( متن ) متناوبا عوض می شوند. شکل اول، دپگال نامیده می شود. در این مرحله خواننده با بیان محاوره ای و به صورت رسیتاسیون به بیان داستان می پردازد و تمبورک نمی نوازد، اما بیان او توسط تمبورک دوم و سرود ( قیچک) همراهی می شود شکل دوم ، سازینک نامیده میشود و موسیقی در این مرحله ریتمیک است . تمبورک اول و دوم متفقا و همراه با سرود ( قیچک ) آواز را همراهی می کنند . شکل سوم ، الحان نامیده می شود. محتوای شعر ها در این مرحله یا خاموش اند یا در صورت اجرا، برتری با تمبورک دوم است . به این ترتیب ، نقش تمبورک دراجرای شعر بسیار حساس و تعیین کننده است .
ب) موسیقی و ذکرهای گواتی
در اجرای آوازها و ذکرهای گواتی نیز به دلیل تحرک ویژه این آوارها و ذکرها ، نقش تمبورک بسیار حساس و چشمگیر است . ویژگی های عمده موسیقی گواتی را می توان درتحرک فوق العاده ،افزایش تدریجی سرعت و تمپو ، تکرار بی وقفه شکل ها و جمله های کوتاه و افزایش تدریجی حجم موسیقی خلاصه کرد . این چند عامل دست به دست هم می دهند و باعث می شوند که بیمار گواتی از مرحله خود آگاه خارج و به مرز ناخود آگاه نزدیک شود و خلسه بر او مستولی گردد. در اغلب اوقات علاوه بر بیمار گواتی، اجرا کنندگان موسیقی ، خلیفه و برخی از شنوندگان نیز به این مرحله می رسند. نقش تمبورک در شکل گیری عوامل یاد شده بسیار حساس و مهم است .از آن جا که گروه های اجرا کننده موسیقی گواتی در بلوچستان ایران از حیث تعداد و نوع ساز متنوع هستند ، تعداد تمبورک نیز به همین اعتبار در این نوع گروه ها متغیر است . دراین میان استفاده از یک سرود ( قیچک ) و دو تمبورک بسیار رایج است . گاه یکی از دوتمبورک را خواننده ذکرهای گواتی می نوازد و تمبورک دوم را یکی از اعضای گروه جوابگو ( گروهی که جواب ها و ترجیع ذکرها را بازگو می کنند) می نوازد. نغمه های گواتی در بلوچستان توسط سازهایی مانند نل ( نی ) و دو نلی نیز اجرا می شوند. دراین نوع اجراها هم تمبورک حضور غالب دارد.
ج) سوت
در اجرای سوت ( آوازها و ترانه های شاد بلوچی ) نیز نقش تمبورک بسیار مهم است و معمولا ازهمه سازهای بلوچی بجز سرنا، دهل، جوره ، نا و دونلی در آن استفاده می شود. برای اجرای سوت از ۱ تا ۳ تمبورک استفاده می کنند و یکی از ان ها گاه توسط خواننده نواخته میشود.
به طور کلی نواختن تمبورک توسط خواننده اعم از شائر، خواننده ذکرهای گواتی، خواننده سوت و ... بسیار معمول است . نواختن تمبورک به خواننده بلوچ امکان می دهد تا سایر اجرا کنندگان را از نظر سرعت ، وزن ، کمی و زیادی حجم موسیقی و... آسان تر رهبری کند.
د) غزل خوانی و ذکرهای محافل درویشان نقشبندیه صاحبان
در غزل خوانی و ذکرهای درویشان نقشبندیه صاحبان معمولا از دو ساز رباب و تمبورک استفاده می شود. نقش تمبورک در اجرای ذکرهای این محافل بسیار حائز اهیت است . تجمع درویشان صاحبان بیش تر در منطقه مرزی میان سراوان و پاکستان است.
● جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبورک
▪ کاسه طنینی
کاسه یکپارچه تمبورک از چوب های مختلفی ساخته می شود. رایج ترین چوب ها برای کاسه ، پرپوک و توت است . درخت پرپوک بیش تر در پاکستان یافت می شود. صدای حاصل از کاسه های ساخته شده از چوب پرپوک نیز بهتر است . به همین دلیل کاسه بیش تر تمبورک های مرغوب که از پاکستان به ایران آورده می شوند، از چوب پرپوک است . گاه کاسه را از چوب انبه نیز می سازند.
▪ صفحه
صفحه تمبورک از چوب های مختلفی ساخته می شود . رایج ترین چوب برای ساختن صفحه، چوب گز است .
▪ دسته
دسته تمبورک نیز از چوب های مختلفی ساخته می شود. این چوبها اغلب از میان چوب های سخت انتخاب میشوند تا بتوانند کشش و فشار ناشی از وترها را تحمل نمایند. از چوب توت نیز گاه برای ساختن دسته استفاده می شود.
▪ گوشی ها
گوشی های تمبورک معمولا از چوب پرپوک یا چوب گز ساخته می شوند.
▪ شیطانک
شیطانک تمبورک گاه زایده برآمده از خوددسته است و گاه تیغه چوبی باریکی است از جنس چوب های سخت که در شیار ایجاد شده بر روی دسته فرو می رود. حتی ممکن است که از یک باریکه چوبی ( مانند چوب کبریت ) نیز برای شیطانک استفاده شود.
▪ سیم گیر
درتمبورک های مرغوب ، سیم گیر از جنس چوب و در تمبورک های معمولی ، یک یادو میخ فلزی است .
▪ خرک
خرک تمبورک می تواند از هر چوبی ساخته شود.
▪ وترها
جنس وترهای سه گانه تمبورک در حال حاضر ، سیم های فولادی سفید است و در قدیم زه ( روده تابیده شده گوسفند) بوده است . ضخامت هر سه وتر فولادی یکسان است .
▪ دستان ها
درتمبورک های دستان دار، جنس دستان ها در حال حاضر ، سیم نایلونی چهار لا است و در قدیم زه بوده است.
▪ مضراب
از مضراب فقط درتمبورک های دستان دار استفاده میشود، آن هم وقتی که تمبورک وظیفه اجرای ملودی را به عهده دارد . جنس مضراب در این نوع تمبورک ها از « پیش » ( برگ درخت داز، نوعی نخل وحشی در بلوچستان ) است . برگ «پیش » را طوری گره می زنند که قسمتی ازآن میان انگشت های شست و سبابه قرار می گیرد و قسمت دیگری از آن باوترها تماس می یابد.
به طور کلی براساس مشاهدات نگارنده ، انتخاب جنس و مواد به کار رفته درساختمان تمبورک در مقایسه با سازهای دیگر مانند سرود ( قیچک ) ، رباب و ... از حساسیت کم تری برخوردار است .

منبع : سایت دوستان