عود

عود ابزار موسیقایی ایران ، ترک، عرب ،ارمنستان ،یونان و چندین کشور دیگر در مناطق خاور است که ایرانیان در قرنهای اخیر به علل نامعلوم از آن کمتر سود برده و این ساز زیبا با صدای دلنشینش جایگاه خود را در میان سازهای دیگر ملی ایران از دست داده است.
ابن خلدون در قرن ۸ هجری قمری آن را به ترکه های چوبینی که انعطاف پذیر است معنی نموده است.اما برخی بر این اعتقادند که لفظ عود را بر این ساز بدان جهت انتخاب کرده اند که بین آن و بربط ایرانی که در هزاران سال پیش از نظر ظاهری وجه اشتراک فراوان با این ساز داشته فرقی قائل شوند. ایرانیان در گذشته این ساز را رود هم می نامیدند. اما در قرن اخیر گاه لفظ لوت را هم به عود اتلاق می کنند که در اصل دارای تفاوتهایی نیز هستند.عود همراه با حرف تعریف ال در زبان عربی العود خوانده می شود ولی در زبانهای لاتین الف آن حذف گردیده و حرف دال آخر آن به ت مبدل شده و به این ترتیب تلفظ آن در زبانهای لاتین به لوت تغییرشکل داده است ولی با اینکه لوت نام سازی است در اروپا ، اما لفظی کلی برای تعدادی از سازهای زهی به شمار می رود.
از دیدگاه سازشناسی ، ساز عود در طبقه سازهای زهی و در رده لوت های دسته دار که دسته آن به موازات صفحه روی ساز و نواختن آن از طریق مضراب باشد ، قرار می گیرد.
بررسی سرنوشت دیرینه این ساز در گرو شناخت تاریخی لوت است.
پیدایش نیاکان آنها به روزگار شکارچی گری انسان و استفاده از کمان و زه باز می گردد و این پرسش که چنین سازهایی به کدام یک از تمدنهای کهن بشری ایران، مصر، هند،بین النهرین و چین مربوط می شود موضوعی است که باستان شناسی ابزار موسیقایی بدان خواهد پرداخت، اما قطعاً سازهایی که برای تولید صدا با دسته های کوتاه یا بلند با اشکال متفاوت، کاسه ای شبیه به کدو دارند نیاکان اصلی لوت های کنونی به حساب می آید.
آثار باستانی میان رودان متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد تصویر مردی ایستاده را نشان می دهد که به نواختن بربط مشغول است.
بر پایه بعضی از اسناد ابن سریح ایرانی نژاد نخستین کسی است که در عربستان در قرن اول هجری عود فارسی یا بربط را نواخته و نوازندگی آن را آموزش داده است. الاغانی می گوید: آشنایی او با عود از آنجا شروع شد که عبدالله ابن زوبیر جمعی که ایرانیان را به مکه دعوت کرده بود تا خانه کعبه را تعمیر کنند و دیوارگران ایرانی عود می زدند و اهل مکه از ساز و موسیقی ایشان لذت می بردند و آنرا تحسین می کردند، ابن سریح پس به عود زدن پرداخت و در این صنعت سرآمد هنرمندان زمان گشت.
در روزگار امویان عود نوازانی همچون یونس کاتب ، نشیت و ابن محرز نواختن عود را به دوران طلایی هنر در ایام ابراهیم ، زلزل و زریاب منتقل می کنند.
در نیمه دوم قرن ۸ میلادی و اوایل روزگار عباسیان موسیقیدان برجسته درباری عود جدیدی ساخت که با استقبال زیادی روبه رو شد و به زودی جای عود فارسی یا بربط ایرانی را گرفت که عموم آن را می نواختند.این عود کامل را به زبان عرب عود شبوط می گویند که دسته آن در قسمت بالا کم عرضتر و باریکتر از نزدیک کاسه بوده ، البته نام زلزل نیز به خاطر اصلاحاتی شهرت یافته که در فواصل گام ها صورت داده است زیرا اوست که فاصله معروف سوم خود را روی عود کشف و معرفی کرده است.ساختمان عود الشبوط همانند ماهی بوده در حالی که عودهای پیشین نسبت به آن گلابی شکل بودند، دسته ای از این عودهای گلابی شکل را که اکنون در کشور پرتغال نواخته می شوند مشت می نامند.
موسیقی دان دیگری نیز به نام زریاب در حدود سالهای ۲۳۰ هجری عودی از پرهای کرکس ساخت و سیم پنجم را نیز بر آن افزود و با مضرابی که از ناخن عقاب ساخته بود آن را می نواخت . زریاب در همین سالها به سبب رقابت اسحاق موسلی مجبور به ترک وطن و راهی کولدورا در آندلس شد و با استقبال سلطان اسپانیا روبه رو شد با اینکه زریاب در کولدوا سیم پنجمی بر این ساز افزوده بود اما به گفته ابوالفدا این ساز در شرق همچنان با چهار سیم نواخته می شد شاید در همین ایام در بغداد هم به ضرورت سیم پنجم پی برده شده باشد.
فارمر در این مورد می گوید که فارابی نیز سیم پنجمی قائل بوده است ولی به نظر می رسد که آن را فقط در تحلیلهای نظری اش درباره موسیقی مد نظر قرار می داده است ، چنانکه الکندی نیز یک قرن قبل از او در بررسی های تئوریک خود از صدای عود، عود را با پنچ سیم در نظر می گرفت.
● شکل ظاهری:
شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل، و دسته آن بسیار کوتاه است ، به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویه شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. عود فاقد دستان و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است.عود دارای ده سیم یا پنج سیم جفتی است. سیم های جفت با هم همصدا کوک می شوند، و بدیهی است که هر یک از سیم های دهگانه یک گوشی مخصوص به خود دارد گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی سرساز قرار گرفته اند.
عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است، نت نویسی آن با کلید سل است که صدای آن عملاً یک اکتاو بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود.مضراب عود از پر مرغ یا پر طاووس تهیه شده است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد.
صدای عود کمی خفه، نرم و غم انگیز ولی نسبتاً قوی است. این ساز نقش تکنواز و همنواز هر دو را به خوبی می تواند ایفا کند.
عود چنان که گفته شده از اخلاف سازی قدیمی به نام بربط است از سوی دیگر ممکن است با نام عربی خود العود به اروپا راه یافته و در آنجا نام لوت گرفته باشد. شباهت کلمه العود در تلفظ عربی یعنی تخفیف همزه اول تقریباً لعود و تشدید د آخر به صورت ، ت را با نام اسپانیائی این ساز یعنی لود می توان احساس کرد.

منبع : دانش افزا