صادرات کلید توسعه در قرن بیست و یکم

تجربیات موفق كشورهای نوخاسته صنعتی طی سه دهه گذشته آشكارا نشان داده است كه پدیده توسعه و پیشرفت های اقتصادی ـ اجتماعی و فرآیند نزدیك شدن به موقعیت كشورهای پیشرفته و برتر صنعتی در تمامی وجوه آن ناگزیر در گرو حركت توسعه صنعتی وگسترش صادرات وبه ویژه صادرات كالاهای صنعتی است. این تجربیات هم چنین حكایت از آن داردكه اولاً مدل واحدی برای توسعه به مفهوم انباشت ظرفیت های فیزیكی و فنآوری و ارتقاء توانمندی های اجتماعی وجود نداشته و متناسب با مختصات زمانی برای جریان صنعتی شدن الگوهای متفاوتی مطرح و به كارگرفته شده است. ثانیاً در حركت جهانی صنعتی شدن همراه با تحولات فنآوری و پیشرفت های فنی، درهردوره فرصت های تازه ای دراختیار همه كشورها قرار می گیرد كه هرگاه با نهادسازی های مناسب شرایط انطباق با این فرصت ها فراهم گردد، برای كشورهای درحال توسعه دریچه های جدیدی برای رشد سریع، تغییر موقعیت و كاستن از فاصله با كشورهای پیشرفته صنعتی گشوده می شود و هر كشوری كه بتوانددر زمان مناسب و با سرعت بیشترخودرا باتحولات و رخدادها، منطبق وهماهنگ سازد خواهد توانست كه از فرصت های پیش‌آمده به گونه ای مؤثرتر برای تسهیل و تسریع جریان پیشرفت و توسعه بهره مند گردد. ثالثاً از مجموعه شرایط فنی و فنآوری هر دوران و ساختار وپیكربندی های اقتصادی ـ سازمانی و نهادسازیها و رویكردهای سیاستی غالب وهماهنگ با آن مدلی برای پیشرفت شكل می گیرد كه می توان آن را به تعبیری، الگوی فنی ـ اقتصادی و رویكرد توسعه آن دوران قلمدادكرد.بنابراین الگوی توسعه درهردوره ای عامل شكل دهنده و مشروط فرصت های آن دوره محسوب می شود. از آنجایی كه هرانقلاب فنآوری زمینه ساز تغییری متناظر در الگوی توسعه است، شناخت ویژگی های رویكردهای مسلط درهردوره ای شرط اصلی برای بازسازی ونوسازی، سازماندهی مجدد و پذیرش و انطباق با تغییرات فنی و انجام نهادسازی ها و اتخاذ رویكردها وسیاست های متناسب با آن به شمارمی رود.تحول الگوی توسعه طی دوران پس ازجنگ جهانی دوم همراه با پیشرفت های فنی دركشورهای پیشرفته صنعتی و ضرورت های اقتصادی ـ اجتماعی كشورهای درحال توسعه از دومرحلهٔ مهم گذركرده و اكنون به الگوی جدید شبكه های انعطاف پذیر در عصراطلاعات وارد شده است.استراتژی های تجاری ـ صنعتی راهبرجریان توسعه در كشورهای درحال توسعه در مراحل اول و دوم بر رویكردهای «جایگزینی واردات» با نقش غالب دولت و اتخاذ رهیافت های درونگرا و تحول آن به سیاست توسعه صادرات با هدایت وهمكاری دولت وایفای نقش غالب توسط بخش خصوصی و با ماهیتی برونگرا اتكاء داشته است. درعصركنونی الگوی توسعه برمحورهایی چون آزادسازی اقتصادی، مشاركت بازار و دولت، توسعه سرمایه انسانی، ارتقاء ظرفیت های فنآوری ونوآوری، رشد پیوسته مهارت ها، تمركززدایی، ورود در شبكه ها و زنجیره های فنی، تولیدی و تجاری بین المللی، تغییر نقش دولت از كارگزار و بازیگر اصلی توسعه به عامل راهبردی ایجاد شرایط مناسب برای ارتقاء رقابت پذیری ملی در عرصه بازارجهانی و تسهیل كننده جریان ارتباط بنگاهها و نهادهای فراملی و پیوند آن با بخش خصوصی وبنگاههای داخلی استوار شده است.
دیدگاههای جدید در عرصه صنعت و تجارت
صنعت و تجارت در دو دهه پایانی قرن بیستم شاهد ظهور رهیافت نوین در عرصه فنآوری و شکل گیری یک نظام فنی- اقتصادی متفاوت با دوره های پیشین بوده است. در این رهیافت، فنآوری های جدید با شیوه های مدیریتی و سازماندهی های نوین صنعتی توأم گردیده و به پیدایش اشکال گوناگونی از پیوندهای درون بنگاهی و بین بنگاهی در سطح بین المللی منجر شده است. نقش دانش و دانایی در فرآیندهای تولیدی- صنعتی بسیار اهمیت یافته است و جریان مبادله اطلاعات بین کارگزاران و فعالان در حوزه های اقتصاد و صنعت گسترش چشمگیری پیدا کرده است. تغییرات فنآوری موجب گردیده است که روابط اقتصادی بین المللی دگرگون شود و با تحولاتی که در حوزه جریان های سرمایه، تکنولوژی، نیروی انسانی و تولید و همچنین مالکیت اطلاعات و حقوق دارائی ها رخ داده، الگوهای جدیدی از مزیت های نسبی در زمینه تولید و تجارت کالاهای صنعتی پدیدار شده است. اگرچه مركز اصلی پویش فنآوری و تحولات در جهان صنعتی متمرکز بوده و هست، اما کشورهای درحال توسعه به طور عام و ایران به طور خاص نیز ناگزیر در معرض این تحولات در مناسبات اقتصادی- صنعتی جدید قرار خواهند گرفت و تنها درصورت انطباق با این شرایط و زمینه سازی برای جایگیری مناسب در نظام نوین تقسیم کار و همچنین ورود در شبکه ها و زنجیره های ارزش بین المللی است که می توانند جریان توسعه صنعتی خود را به پیش برده و از فرصتهای تجاری- سرمایه گذاری گسترده ای که در عرصه اقتصاد جهانی ایجاد شده است، بهره مند گردند. مهمترین گرایش ها و ویژگی های توسعه صنعتی جهان ناشی از تحولات ایجاد شده در فضای نوین فنی- اقتصادی را می توان چنین برشمرد:رقابت و تغییرات: در فرآیندهای نوین تولید صنعتی، بر سهم اطلاعات، دانش و خدمات افزوده شده است و سهم مواد و نیروی کار کم مهارت در تولید بنگاههای صنعتی رقابت پذیر تقلیل پیدا کرده است. صنایع کلاسیک با تولید همانند بازآرایی مجدد شده، مواد جدید و پیشرفته جای مواد سنتی را گرفته و تنوع محصول، طراحی، مدیریت فرآیند، بازاریابی، فروش، تبلیغات و … اهمیت روز افزون در رقابت صنعتی پیدا کرده است. مزیت های ناشی از فراهمی منابع طبیعی در الگوی رقابتی جدید جای خود را به امتیازات و برتری های ناشی از دانش و فنآوری داده است. بدین ترتیب در فضای نوین اقتصاد جهانی با شکل گیری رقابت شدید و گسترده در بازار محصولات صنعتی، نوآوری، یادگیری، انعطاف پذیری، کیفیت محصول و همچنین تولید محصولات نو و فرآیندها و خدمات جدید در تحقق رقابت پذیری، جایگاه ویژه ای یافته است و صنایع دانش بر و صنایع با محتوای فنآوری متوسط و برتر به حوزه های پیشتاز صنعتی تبدیل شده است. ظهور ساختارهای جدید سازماندهی تولید: در سازماندهی های نوین صنعتی ـ تجاری آرایشهای سلسله مراتبی جای خود را به شکل گیری شبکه های درهم آمیخته تولیدی- تکنولوژیک داده است. خوشه های صنعتی، نواحی صنعتی، ائتلافها و پیمانهای استراتژیک، ترتیبات پیمانکاریهای صنعتی بلندمدت با عرضه کنندگان مواد، کالاهای واسطه ای، قطعات و … از مصادیق این نوع سازماندهی است. انقلاب در فنآوری اطلاعات و ارتباطات، امکان تفکیک مراحل تولید صنعتی و شکل گیری نظام ها و شبکه های تولید بین المللی را با مدیریت شرکتهای فراملیتی فراهم آورده است. این مطلب فرصتهای جدیدی را برای صنعتی شدن کشورهای درحال توسعه متناسب با امتیازات و برتریهایشان در قالب زنجیره های ارزش جهانی ایجاد کرده است.درهمین حال مشارکت بنگاههای صنعتی داخلی و خارجی برای دراختیار گرفتن فنون و دانش های لازم برای توسعه صنعتی، شرایط جدیدی را برای ارتقای فنآوری و تحقق عملکردهای رقابتی مهیا ساخته است. از جمله تبعات مهم شکل گیری تولید بین المللی و سازماندهی جدید، ظهور برتری های رقابتی براساس کارایی و بهره وری سیستمیک (و نه انفرادی) در قالب منظومه های بنگاهی است. تقویت نقش پذیری صنایع کوچک و متوسط در قالب خوشه های صنعتی و اتصال آنها به مجتمع ها و صنایع بزرگ در زنجیره های تولید و تجارت جهانی نیز از نتایج همین آرایشهای جدید صنعتی به شمار می رود.

منبع : مجله گسترش صنعت