کدام روشنفکر

«روشنفکری چیست، روشنفکر کیست؟ روشنفکری، هم نوعی رویکرد است و هم نوعی کاربرد. رویکرد، نگاه یا اراده یی اگرچه معطوف به خود اما ریشه گرفته در اجتماع. رویکردی که از نقد مایه می گیرد و به قدرت و اجتماع نظر می افکند. از سوی دیگر یک کاربرد است، یعنی حضور در مرتبه اجتماعی. با این دو کلیدواژه می توان به روشنفکر نظر انداخت.
۱) در برابر سه قدرت؛ روشنفکر کیست؟ اسکار وایلد می گوید باید از سه نوع اقتدار، سه تا P ترسید؛ Prince ، Pape و People پرنس، پاپ و مردم. روشنفکر شاید همان کسی باشد که با این سه P سروکار دارد. در حقیقت می شود گفت که رویکرد روشنفکرانه، واکاوی، کشف و نقد نسبت های پیدا و پنهان میان این سه نوع اقتدار است و کاربرد روشنفکر احتمالاً به میزانی است که بتواند در این قدرت های مستقر، تردید افکند، آنها را جابه جا سازد و به نوعی در آرایش قوا میان این سه، تعادل و شفافیت ایجاد کند. موضوع این است که چه نسبتی میان این سه مرجع قدرت برقرار است و روشنفکر چگونه و تحت چه شرایطی قادر به ایجاد تغییر است.
فرانسوا شاتله با توجه به دیروز تاریخچه روشنفکری، از سه سنت روشنفکری یاد می کند.
الف) سوفیست های قرن پنجم قبل از میلاد مسیح.
ب) روشنفکران - فیلسوفان قرن هجدهم.
پ) روشنفکران سال های ۵۰ - ۴۰ اروپا.
سوفیست ها با چهره هایی چون پروتاگوراس و گورژیا، هدف خود را تربیت شهروندانی می دانستند، قادر به مشارکت و بازی کردن نقش در زندگی اجتماعی شهر از طریق آموزش هایی که وجهه تئوریک و پراتیک را توامان دربرداشت. تربیت پراتیک و تئوریک شهروند یکی از وظایف سوفیست بود. سوفیست، در نتیجه متخصص سوفیا، حکمت بود و هدفش آموزش آن حکمتی که شهروند مقتدر و آگاه به حقوق و وظایف خود بپروراند. سوفیسم بیشتر از اینکه یک سیستم فلسفی باشد یک مدل زندگی بود با نوعی کاربرد اجتماعی مشخص. یکسری مبلغین دوره گردی که نه الزاماً برای اثبات قطعیتی، بلکه برای نفس تردید انداختن در ذهن های کلیشه شده مخاطب خود، ایده ها را به استخدام درمی آوردند و از طریق خلق موقعیت های پارادوکسیکال، بازی با مفاهیم دوپهلو و به تعبیر گورژیا، یکی از چهره های برجسته این مکتب، به کمک «گفتمان های مخرب» همه پیش فرض های مسلم- گرفته شنوندگان خود را در هم می ریختند. آنچه که آنها نامش را تربیت شهروند می گذاشتند مبتنی بر همین حس اضطراب و تعلیق بود. اینکه شهروند فکر کردن را بیاموزد، بی هیچ رفرانس آشنایی و با تکیه بر هیچ اجماع عمومی . به دلیل همین خصلت بود که هم از جانب مسوولین شهر و هم از سوی فیلسوفان مورد طعن قرار می گرفتند. فیلسوفان به خصوص افلاطون افکار آنها را یکسری تردستی و بازی با ایده ها بی هیچ پرنسیبی می دانستند، مردم به آنها به دیده شک می نگریستند و مسوولان شهر نیز آنها را عناصری آشوبگر و به همه این دلایل مثلاً پروتاگوراس تبعید می شود. مشخصه اصلی رویکرد فلسفی سوفیست ها را می توان چنین خلاصه کرد؛ باور به فراموش شدگی انسان توسط خدایان و این مهم که انسان باید خود دست اندرکار تربیت خود باشد؛ نسبی گرایی و تردید نسبت به هرگونه امر مطلق و هرگونه قانون ثابت و انکار هر گونه مدل. سوفیسم به دنبال حملات ارسطو و افلاطون عملاً از صحنه فلسفه و تفکر اروپای قرون وسطی حذف شد اما امروز که دور، دور متفکرین شبهه است از این مکتب به گونه یی اعاده حیثیت شده است. بر اساس این اولین سنت روشنفکری، کاربرد روشنفکر عبارت بود از لحاظ کردن وجهه تربیتی گفتارش، تردید انداختن در اجماع و افکار عمومی، به پرسش کشیدن نظم مسلط. در یک کلام، مربی و سخنگوی شهروند قادر توانا و آگاه به حقوق خود. دومین سنت روشنفکری، سنت روشنفکری قرن ۱۸ است. کسانی مانند دیدرو و... که خود را فیلسوف- نویسنده می دانستند. متفکرینی منتقد سنت، نهاد کلیسا، متافیزیک و مذهب نهادینه و کدبندی شده، همدل با فرم های جدید شناخت (علوم تجربی، کاربرد تکنیک) و مهم تر از همه خواهان مدیریت متفاوت اجتماع. متفکرانی که بیشتر از آنکه بنیانگذاران یک سیستم فلسفی باشند، نوعی رویکرد به مقوله انسان، سنت دیروز دینی اجتماع و موقعیت کنونی جامعه خودشان بودند.
کاربرد این سنت، در نتیجه به پرسش گرفتن همه گفتمان های مسلط زمانه خود بود.
و سومین سنت روشنفکری، سنت فکری دهه های ۳۰ و ۴۰ اروپا است که به نوعی، رادیکالیزه شدن این هر دو سنت ذکر شده بود و ورود مستقیم به بازی قدرت میان نیروهای سیاسی. با چهره هایی چون ژید، مالرو و... بعد از جنگ نیز کسانی چون برتراند راسل، سارتر، اینشتین، ریاضیدانانی چون شوارتز، با انتشار روزنامه تریبونال (دادگاه) به میانه میدان آمدند تا انتلکتوئل را همچون قاضی زمانه خود معرفی کنند. در این نگاه روشنفکر کسی است که قضاوت می کند. در پاسخ به این پرسش که روشنفکر کیست شاید بتوان چنین خلاصه کرد؛ روشنفکر، لااقل تا به حال، کسی است که قضاوت می کند، می پرسد و معترض است. سوفیست ها در برابر افکار عمومی (که خودش می تواند دیکتاتور بزرگی باشد) می ایستند. فیلسوفان قرن ۱۸ بیشتر از همه با نهادهای مذهبی درمی افتند و روشنفکران قرن بیستم با پرنس ها درافتادند و جالب اینکه هر سه گروه سرنوشت مشابهی داشته اند. مثلاً پروتاگوراس که از چهره های برجسته سوفیست ها بود، تبعید شد. چهره هایی چون دیدرو و ولتر و... در قرن ۱۸ تبعید می شوند یا کسانی مثل برتراند راسل به رغم کنت بودن، در انگلستان محاکمه شد.
روشنفکر از آنجا که با این سه «P» درگیراست، سخنش از جنس نقد، قضاوت و قیاس است، در نتیجه خنثی نیست. به تعبیر ادوارد سعید موجودی است آماتور، بر خلاف حرفه یی گری. تفاوت آکادمیسین، متخصص علوم اجتماعی، با روشنفکر شاید در همین حرفه یی گری اولی و آماتوریسم دومی باشد. یعنی محدود به مرزهای تخصصی خود نماندن و نظر انداختن به امر عمومی فراگیر. (درباره تفاوت کارشناس و روشنفکر می توان به بحث های گرامشی نیز در باب روشنفکر سنتی و روشنفکر ارگانیک نیز مراجعه کرد یا بحث های سارتر در باب تفاوت حرفه یی های انتلکت یا کارمندان فکری (intellect) و تفاوت شان با روشنفکر و...)
مثلاً در جریان روشنفکری دهه ۳۰ تا ۴۰ اروپا، آنچه باعث شد اینشتین را جزء روشنفکران بدانند، تخصص او در حوزه فیزیک نبود، موضع گیری هایش علیه استفاده از اکتشافات اتمی بود. اینشتین بر اساس آگاهی هایش از علم فیزیک نبود که موضع گیری کرد، بلکه به عنوان روشنفکری سخن گفت که دغدغه امر عمومی دارد و درصدد افشای اهداف قدرت طلبانه سردمداران است. یا آنچه گروه Pugwash در امریکا را در سمت روشنفکران قرار داد، موضع گیری آنها به عنوان برندگان جایزه نوبل نسبت به سوءاستفاده از علم با اهدافی غیرعلمی بود. مثلاً شوارتز ریاضیدان، برتراند راسل فیلسوف است و... در نتیجه تنها این متخصصان علوم اجتماعی نیستند که چهره های برجسته روشنفکری قرن بیست و یکم را تشکیل می دهند. بی شک آنها از پایگاه های تخصصی ویژه یی برخوردارند و همین تخصص برای موضع گیری هایشان در عرصه عمومی مشروعیتی به بار می آورد اما موضع گیری های آنها از تخصص شان بیرون نیامده بود و اتفاقاً از هنگامی روشنفکر محسوب شدند که پا فراتر از تخصص خود گذاشتند. سارتر، اینشتین، برتراند راسل و... به دلیل محصور ماندن در مرزهای تخصصی خودن بود که روشنفکر نامیده شدند. پایگاه طبقاتی نیز نمی تواند ملاک قرار گیرد. نمی توان کسی را روشنفکر دانست یا از این عرصه خارج کرد. راسل کنت بود، پروتاگوراس یک لاقبا،نهادها، احزاب، دولت).
با این همه، درباره یک سوءتفاهم در مورد روشنفکر نیز باید سخن گفت. روشنفکر اگر چه به نوعی می خواهد یا قرار است وجدان آگاه جامعه خود باشد اما او نه دانای کل است، نه پیش بینی کننده فردای ما. او در بهترین شکل آگاه ترین نسبت به تناقضات یک اجتماع یا مفسر خوب این تناقضات است. یعنی همه آن تناقضاتی که نسبت به آن آگاهی وجود ندارد، به آن اعتراف نمی شود یا انکار می شود را، روشنفکر باید و قرار است برملاکند. روشنفکر خود محصول اجتماع و تناقضات موجود است. پدیده یی فرازمان و فرامکان نیست. با این تفاوت که اگرچه محصول است اما تلاش می کند بر روی همین محصول اثر بگذارد و تغییر ایجاد کند. از همین رو در دوره های مختلف، موقعیت های متفاوتی پیدا می کند. او خالق موقعیت نیست اما کاربردی موقعیتی دارد.
منتقد یک موقعیت بودن، الزاماً آلترناتیوساز بودن یا دانای کل بودن نیست و روشنفکری در روزگار ما باید نسبت به رویکرد و کاربرد خود متواضع تر شود چرا که یک تناقض درونی روشنفکر وجود دارد. انتظاراتی که از او هست نباید بیشتر از این باشد. مثلاً در مورد جامعه ایران بارها شنیده ایم که در غیبت نهادهای مدنی، جنبش دانشجویی بار پیشبرد اهداف سیاسی را بر دوش می کشد یا در غیبت احزاب، مطبوعات جایگاه مهمی پیدا می کنند. در هر دو صورت این ماجرا نشانه یک کمبود است و همین کمبود است که توقعات زیاد یا توهمات زیاد ایجاد می کند. در مورد روشنفکران همین سوءتفاهم به وجود می آید؛ یا انتظارات زیاد از سوی دیگران، یا توهم زیاد نسبت به نقش خود از سوی روشنفکران. اینقدر هست که روشنفکر نه سیاستمدار است که مدام دلمشغول مصلحت زمانه، واکنش پاپ و پرنس و افکار عمومی باشد و نه هنرمند است که بی اعتنا به این هر دو، در تنهایی، مشغول خلق اثر باشد. روشنفکر در عین حال شباهتی به این هر دو تیپ دارد. هم از لحظه و مصلحت فاصله می گیرد تا ببیند و بفهمد و هم دغدغه اثرگذاری در همین جا و هم اکنون دارد. (به این پارادوکس کسانی چون مانهایم و گرامشی توجه نشان داده اند.) از همین رو اگرچه می شود از مختصاتی مشترک از نوع رفتار روشنفکرانه سخن گفت، اما تک الگویی پنداشتن آن ساده لوحی است. مثلاً گرامشی معتقد است روشنفکری موقعیتی عام نیست و هر طبقه یی روشنفکر خاص خود را دارد.
۲) روشنفکر در برابر یا در کنار پیشتاز انقلابی، سیاستمدار، آکادمیسین
آیا ما در ایران امروز بیشتر به روشنفکری با آن ویژگی ها نیاز داریم یا به متخصص و آکادمیسین؟
قبل از ورود به این بحث بد نیست به سابقه موقعیت روشنفکر در ایران نه چندان دور اشاره کنیم. در سال های پایانی چهل و آغاز دهه پنجاه، به دنبال رادیکال شدن جنبش سیاسی و مبارزاتی علیه شاه، بحث های جدی حول و حوش موقعیت روشنفکر شکل گرفت (بحث های قلمی مفصل شعائیان و حمید مومنی، از اعضای چریک های فدایی که اخیراً توسط دکتر پاکدامن در خارج از کشور به چاپ رسیده). پرسش آن موقع، درست بر عکس بود. آیا ما به چریک(عنصر پیشگام) نیازمندیم یا به روشنفکر؟ در آن سال ها به دلایل بسیاری که شرحش تکراری است و از جمله ضرورت و جذابیت عمل انقلابی، تیپی که در برابر روشنفکر علم شد چریک بود.
روشنفکر زیاد حرف می زند، به ذکر تناقضات بسنده می کند بی آنکه آلترناتیو روشنی عرضه کند، نماینده خرده بورژوازی است. برعکس عنصر پیشگام که به تغییرات عملی می اندیشد، برنامه دارد و استراتژی. تعبیری که در آن زمان به کار برده می شد «روشنفکر بزمی» بود و در مقابل «روشنفکر رزمی» می نشست. همین ضرورت اقدام و عاجل بودنش، روشنفکران را در دهه های ۴۰ و ۵۰ دچار نوعی تناقض و کمپلکس عمل کرد و طیفی از روشنفکران ما در مقابل این موج تغییر سریع دچار بحران مشروعیت شدند؛ به خصوص طیف صادق آنها. در برابر این پیشگامان جان برکف، آنها به حاشیه رانده شدند. «کافه نشین»، «برج عاج نشین»، «بریده از خلق»، «خزیده در خویش» و... در مقابل مسعود احمدزاده ها، روشنفکران چپ دچار کمپلکس شدند و در مقابل حنیف نژادها و سعید محسن ها روشنفکران مذهبی. لازم به تذکر است که نقد روشنفکران و بی عملی آنها، البته فقط تحت تاثیر فرهنگ چپ لنینی و عمل گرایی افراطی نبود بلکه از جانب متولیان همه نهادهای مستقر دینی، دولتی، آکادمیک و... نیز مورد تهاجم قرار می گرفت. (صحت و سقم این نقد ها در اینجا موضوع بحث نیست.)
در دوره بعدی - به خصوص در سال های پس از انقلاب- در ادامه همان اصالت عمل، چهره یی که در مقابل روشنفکر علم می شود، سیاستمدار است. همکاری با دولت انقلابی، برآمده از اراده مردم و آماده برای تحقق عملی همه آن وعده ها، مشروع، الزامی و مردم دوستانه بود. روشنفکران در این برهه نیز بدل به موجوداتی در بهترین شکل، بی ثمر شده و در بدترین نگاه مشکوک، ستون پنجمی و... تلقی می شدند. موجودی که از گرفتن موضع و به صحنه آمدن و گرفتن و انتخاب جبهه سر باز می زند. این موضع در هر دو جبهه صف کشیده در برابر هم مشترک بود. پشتوانه نظری این موضع هم روشن بود. قدرت امروز نیز برآمده از انقلاب و منتخب مردم است، پس باید در آن مشارکت کرد. ما در مرحله سازندگی، نظام هستیم و تا ابد قرار نیست در مرحله نهضت باقی بمانیم. پرهیز از مشارکت در قدرت مردمی، از سوس روشنفکر، تنزه طلبی یا موضع گیری آنارشیستی تلقی می شد. اگر تا دیروز پرهیز از قدرت، می توانست به دلایل مذهبی غصبی دانستن قدرت تلقی شود، با روی کار آمدن دولت دینی همان منع نیز برطرف شده بود. بر همین اساس دعوت به مشارکت در قدرت مشروعیت دینی نیز پیدا کرده بود. امروز تیپ سومی در برابر روشنفکر، مطرح شده است؛ آکادمیسین. (مقالاتی در باب پایان عصر روشنفکری و آغاز آکادمیسم یا مثلاً مرگ روشنفکر عرصه عمومی و تولد متخصص و از همه طنزآمیزتر مرگ جنبش دانشجویی و سرزدن دانشگاه و... این طرف و آن طرف به چاپ می رسد.) در این نگاه جدید روشنفکر موجودی است که تخصص ندارد، فضول همه معرکه های عالم است، رویکردی دارد غیرکارشناسانه، غیر سازنده، متاعی در دسترس هر کس و...
بنابراین آن چیزی که مایه مباهات روشنفکر بود یعنی فراتر از مرزهای تخصص خودرفتن، آماتوریسم و توجه به حوزه هایی که به عموم مربوط است، تبدیل به نقطه ضعف او می شود. روشنفکری که می خواهد نگاه کلانی داشته باشد، تبدیل به آدمی غیرمسوول در اذهان، موجودی یوتوپیک، ناراضی بدون داشتن راه حل می شود. در غیبت یوتوپیا و زمانه تسلط واقعیت محتوم، متخصص و سیاستمدار، تبدیل به رقیب روشنفکر می شوند.
در این نگاه سریع به دیروز، می توان سه نوع نقد را به روشنفکری دید. اولی روشنفکر را اکتیویست حزبی می خواست. دومی روشنفکر را مشاور پرنس و سومی روشنفکر را کارشناس. اولی اعلان می کرد عصر روشنفکری به پایان رسیده و زمانه پیشتاز انقلابی می خواهد. دومی می گفت عصر روشنفکربازی به پایان رسیده و زمانه زمانه سازندگی و استقرار نظام است. سومی مرگ روشنفکر عرصه عمومی را اعلان می کند و سر زدن عنصر جدیدی به نام متخصص؛ اینکه این فازبندی ها تا کجا موضع گیری ایدئولوژیک هستند و چقدر و تا کجا توصیه های سیاسی، موضوع دیگری است. اما با بررسی همین تیپ هایی که هر بار در برابر روشنفکر سر بر می دارند در عین حال می توانند بهانه یی یا فرصتی برای فهم نقاط ضعف و قوت موقعیت روشنفکر در جامعه ایران باشند. روشنفکری همچون رویکرد و همچون کاربرد. هر سه تیپ رقیب روشنفکر، چیزی از حقیقت در خود دارند و روشنفکران می توانند از همین منظر به خود نظر کنند. روشنفکر آیا می تواند به نسبتش با مردم بی اعتنا باشد و صرفاً دلخوش به رستگاری خود و اینکه از شر عمل زدگی، عوام زدگی، قدرت زدگی خلاصی یافته؟ آیا می تواند به نقش و تاثیرش در میان مردم بی اعتنا باشد؟ خیر. شاید به دلیل همین غیبت بود که پیشگام انقلابی دوستدار مردم او را به حاشیه راند. سوال دوم؛ آیا روشنفکر می تواند صرفاً به دلیل قائل بودن نقش فرهنگی برای خویش به سیاست به کانون های قدرت و تکثیر آن بی اعتنا باشد و دلخوش به این امر که دستانش آلوده نیست؟ خیر. سیاست همچون قدرت و توزیع آن به همگان مربوط است و به تعبیر زیبای کنراد، متفکر مجاری، امروزه در زمانه یی زندگی می کنیم که سیاست حتی مسوولیت پاسخ به پرسش های فلسفی ما را نیز بر عهده دارد، مساله بودن یا نبودن مرا. (در اشاره یی به بمب اتمی و دو ابرقدرت روس و شوروی)
سوال سوم؛ آیا روشنفکر می تواند به بهانه اینکه آماتور است و دغدغه امر عمومی دارد و سرنوشت مشترک همگان، خود را از داشتن تخصص معاف بداند، دانای کل باشد و آگاه به همه رموز و دارنده راه حل؟ خیر. اینکه حتماً باید متخصص علوم اجتماعی، علوم انسانی و... باشد البته محل تردید است، اما داشتن تخصص بی شک برای گشودن افق های جدید و شکل دادن به نگاهی انتقادی حتی ضروری است. از این کنش و واکنش که بگذریم، این سوال را می توان پرسید که چرا و به چه دلیل لازم است که این تیپ ها یا پرسوناژهای لازم و ضروری برای حیات اجتماعی و فرهنگی یک جامعه هر بار در برابر هم بایستند، با نفی یکدیگر برای خود مشروعیت دست و پا کنند؟ در جامعه یی که تازه دارد به مقوله یی جدید به نام عرصه عمومی، شهروندی، جامعه مدنی و... فکر می کند، با آن آشنا می شود، از مرگ عرصه عمومی سخن گفتن، کاملاً نابهنگام است، بیشتر بوی موضع گیری سیاسی می دهد اگرچه شکل و شمایل کارشناسانه دارد. در دانشگاهی که دانشجو تازه دارد به خود، همچون نیروی اجتماعی، قادر به بازی کردن نقش حتی در محدوده همان دانشگاه نگاه می کند، سخن گفتن از مرگ جنبش دانشجویی و آن هم به بهانه اینکه این نوع جنبش ها محصول جوامع عقب مانده است و آن هم به بهانه زنده باد گفتن به دانشگاه رسماً هذیان است. مگر نه اینکه جنبش تعیین کننده و سرنوشت ساز ماه مه ۶۸ در پیشرفته ترین جوامع اروپایی سر زد و همه سردمداران دانشگاهی، دولتی، احزاب و... را وادار به تغییر جایگاه و تغییر موضع کرد؟ جامعه ما بی شک بیشتر از همه وقت به سیاستمدار، به فعال حزبی، به کارشناس و متخصص در همه حوزه ها احتیاج دارد، اما به روشنفکر چه؟
آیا جامعه ما دیگر به سوفیست -قاضی- فیلسوفی که همچنان کارش نقد آن سهp مشهور است نیازی ندارد؟ روشنفکری که هم به سیاست بیندیشد و توزیع عادلانه قدرت، هم به نهادهای مسلط گفتمان سازی بتازد و هم به میانه مردم رود اما به قصد نقد آنها؟ به چنین روشنفکری جامعه ما بی شک همچنان احتیاج دارد و اساساً سلامت او به حضور چنین موجودی بستگی دارد. آگاهی روشنفکر آگاهی خنثی نیست و معطوف به تغییر است، معطوف به شناسایی تناقضات و آسیب هاست، نقادانه است. آنهایی که سازندگی را با نهادینه شدن یکی می گیرند، طبیعی است که این آشفتگی آنارشیستی روشنفکر را برنتابند (حمله افلاطون به سوفیست ها از همین منظر است)؛ موجودی فانتزی که خود را در هیچ چارچوبی و از همین منظر به او حمله می شود، اینکه چرا در پشت مرزهای تخصصی اش نمی نشیند. نوام چامسکی تعریف می کند که بارها و بارها انجمن ریاضیدانان مرا که زبان شناس هستم صدا می کنند که بیا و برای ما حرف بزن اما همین من اگر درباره جنگ امریکا در عراق حرف بزنم همگی ناگهان برمی آشوبند که تو متخصص این حوزه نیستی و دخالت در این ماجرا به تو مربوط نیست. روشنفکر از اتفاق به دلیل همین موجودیت سیال و نادیده گرفتن مرزها است که برای جامعه ضروری است و ایزوله شدن در ملوک الطوایفی های تخصصی موجب می شود که دیگر کسی بر دیگری نظارت نکند. روشنفکر می خواهد به تمامیت آدمی نگاه کند و این البته به قیمت انکار تخصص ها نیست. روشنفکر از آنجا که به عرصه عمومی نظر دارد باید به سیاست بیندیشد. پرداختن به سیاست، البته نه به قصد کسب آن، بلکه به قصد تکثیر آن و به این معنا و باز به تعبیر کنراد روشنفکر موجودی است «ضدسیاسی». نه سیاستمدار است که به قدرت بیندیشد، نه غیرسیاسی است و به آن بی تفاوت، ضدسیاسی است. یعنی ضدتمرکز قدرت در دولت.
روشنفکر نه مانند ماکیاول قدرت را فقط در دولت می بیند نه مانند توماس مور رویکردی صرفاً یوتوپیایی دارد. او به عنوان انسان مدرن به دنبال قدرتمند کردن شهروند است در برابر دولت و از همین منظر به سوفیست ها نزدیک می شود؛ مدافع و سخنگوی شهروندان. روشنفکر معلم اخلاق نیست اما می داند که برای زیست اخلاقی و انسانی باید شرایط زیست اخلاقی را داشته باشیم و شرایط زیست اخلاقی فراهم نمی شود مگر آنکه نهادهایی تعریف شود که شهروند در درون آنها بتواند حقوق خویش را تمرین کند. از همین منظر است که روشنفکر به سیاست می اندیشد و به تکثیر کانون های قدرت.
۳- روشنفکر و مردم؛ اما مهم ترین ضلع آن مثلث اقتدار، آن سه عدد «پ» اسکار وایلدی، نسبت روشنفکر است با مردم. خلق دوستی یکی از مهم ترین رودربایستی های دهه ۴۰ بود. خلق، آن موجود مستقلی بود که یا می بایست برای آن مرد یا اینکه آن را تحقیر کرد. هر دو گرایش در میان روشنفکران ما حضور داشته است. نخبه گرایی و پوپولیسم دو خطر همیشگی نسبت روشنفکر و مردم بوده است. (شریعتی با توجه به این خطر است که می گوید خدایا مگذار ایمانم به اسلام مرا مقلد تقلیدکنندگانم قرار دهد.)
این سوفیست فیلسوف قاضی، وکیل مدافع شهروند، تا کجا مجاز است تناقضات مردم را برملا کند، ضعف هایشان را به رخشان کشد، بر اجماع شان، بر باورها، پیشداوری ها و تناقضات ذهنی شان بتازد؟ بر این مردمی که دوست دارد اما قبول شان ندارد. چه راهی دارد برای اینکه در کنار آنها بماند و مقلد آنها نشود؟ پاشنه آشیل روشنفکر همین پارادوکس است.روشنفکر برای پرهیز از آن دو خطر-پوپولیسم و نخبه گرایی- مجبور به این پرسش است؛ مردم کیست؟ آیا در جامعه در حال گذار ما، با ساختارهای موازی و درهم ریخته، هنوز می توان از مفهومی یکدست و یکپارچه به نام مردم سخن گفت؟ برای شنیده شدن و بر دل ها نشستن، روشنفکر باید کدام مخاطب را فرض بگیرد؟ شهرنشینان را یا روستاییان را؟ طبقه متوسط را یا حاشیه نشینان شهری را؟ جامعه ما آیا هنوز سنتی است، مدرن است یا نیمه مدرن. مختصات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی این اجتماع چیست که احترام گذاشتن به آن واجب است و نادیده گرفتنش روشنفکر را به انزوا خواهد کشاند؟ برای جامعه رعیتی که می خواهد به اجتماع شهروندان بدل شود روشنفکر، آن وجدان سوم، همان ملخک داستان پینوکیو است. آن موجودی که نه همچون سیاستمدار مدام در حال تکرار ان شاءالله گربه است و نه همچون آکادمیسین ناظر تنهای دنیای خویش. جامعه یی که «برای دیگری» بسیجش نمی کند، «با دیگری» اما شاید حاضر شود به جایی دیگر نظر اندازد. جایگاه روشنفکر درست همین جاست، به شرط آنکه روشنفکر باشد.

سوسن شریعتی

منبع : روزنامه اعتماد