مبادی و مبانی بسط نوآوری در دانشگاه ها

۱) مقام معظم رهبری در بخشی از پیام نوروزی خود در سال جاری تأکید کردند:« ... واما امسال سالی است که ما امیدهای زیادی به حرکت و تلاش در این سال بسته ایم... در عرصه داخلی آنچه مورد نیاز است، پیدا کردن راه های میان بر، همراه با تدبیر و درایت و حکمت است؛ ما نمی توانیم آرام و معمولی حرکت کنیم؛ باید با شتابی حساب شده و منظم ومنضبط پیش برویم. باید بتوانیم کارهایی را که برای نسل های آینده ماندگار خواهد بود انجام بدهیم... من برای این سال دو چیز را انتظار می برم؛ یکی اینکه در همه بخش هایی که گفتیم باید «نوآوری» بوجود بیاید... هر کدام نیاز دارند در کار خود و در عرصه فعالیت خود «نوآوری» کنند؛ این نقطه اولی است که مورد نیاز ماست».۱
آغاز سال ۱۳۸۷ با رویکرد ایجاد « خیزش عمومی» برای حرکتی پرشتاب و با انتظار ایجاد «نوآوری» در همه عرصه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور، فصل نوینی از حیات ملت ایران را رقم می زند، که حاوی نکاتی بس حائز اهمیت است . گرچه شعار «نوآوری» را بایستی نماد انتظار مقام معظم رهبری در این سال دانست و با تمام توان برای تحقق آن همت گمارد، اما همانگونه که ایشان نیز در سخنرانی هایشان در استان فارس اشاره فرمودند، اساس انقلاب اسلامی و فصول مختلف آن ، همه در زمره نوآوری های قرن اخیر بوده اند . مروری اجمالی بر تاریخ معاصر ایران در دوران قبل و پس از انقلاب نیز این واقعیت را بخوبی آشکار می سازد. و آنچه در این نگاه تاریخی برجسته می نماید ، نقش ویژه «دانشگاه» و به تعبیر دقیق تر «جنبش دانشجویی مسلمان و انقلابی» در مجموعه حرکت های اعتلایی ملت ایران است.
حرکت های انقلابی و شورانگیز دانشجویان بویژه در سال های پایانی حیات رژیم پهلوی و نیز حضور پرشکوه و حماسی طیف گسترده ای از جوانان دانشجو در جهاد انقلابی «دفاع مقدس» و دفاع ثابت قدمانه از آرمان های عدالتخواهانه ضد آمریکایی و هویت دینی انقلاب، برگهای زرین، خونین و جاودانی از حرکت های انقلابی «جنبش دانشجویی ایران» در پیوند با انقلاب دین مدارانه و استکبار ستیزانه انبوه توده های مردم ایران به رهبری روحانیت شیعه رقم زده است.۲
از سویی ژرف نگری و دوراندیشی بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی، همواره نقاط حساس و تأثیرگذار بر تداوم حیات انقلابی و ثبات آتی کشور و ملت را نشانه رفته است! و در این «نگرش نوآورانه» دانشگاه جایگاه ویژه ای دارد. تا حدی که حضرت امام (ره) آنرا «مبدأ همه تحولات کشور » قلمداد نموده اند، صراحت این فراز مهم از فرمایشات ایشان قلم را از هر تفسیر و توضیحی بی نیاز می نماید.
اثر بخشی تاریخی جنبش دانشجویی کشور ، حساسیت فوق العاده دانشگاه و نقش آن در تحولات کشور و انتظار رهبر معظم انقلاب در سال جدید، جهت ایجاد «حرکت پرشتاب و مبتکرانه» در همه عرصه ها نگارنده را برآن داشت تا علاوه بر شمارش برخی نکات آسیب شناسانه در باب مقوله «نوآوری» ، راهکارهایی را برای دستیابی به این اصل مهم در جنبش دانشجویی ارائه نماید.
از آنجا که بنیان های نظام آموزشی ما ، مبتنی برفرض بنیادین شبه مدرنیسم روشنفکرانه ایران یعنی «تقلید محض از مظاهر عقلانیت مدرن غربی» ، بدون هرگونه اجتهاد در مبادی و اصول آن و یا نقادی در روح و ساختارها و وجوه مختلفش بنا گردیده بود. پرورش ظرفیت اندیشه نقاد وخلاق و ابداع گری نظری و تحقیقی و برعهده گیری کارکرد مهم آفرینش تئوریک وخلاقانه و ارتقاء بینش سالم و نقاد، نسبت به ماهیت تفکر و تمدن مدرن و مظاهر آن و نیز حرکت در مسیر رشد معنوی و اخلاقی، تربیتی و دینی از ضروریات این دوران است.۳
۲) مقوله نوآوری را بایستی در زمره «مهارتها» و «هنرمندی های» بشر دانست که بن مایه آنرا «خلاقیت» ، «شجاعت»، «تدبیر» ، «میل به پیشرفت»، «رقابت» و در یک کلام، «میل فطری بشر بر کمال خواهی» تشکیل می دهد. بدون تردید فقدان هنر «نوآوری» در بشر، جهان را در همان قرون ابتدایی زندگی متوقف می ساخت. اما در کنار آموزه ها و فواید بی شمار این «موهبت الهی» در بسیاری از برگ های تاریخ حیات بشر نقاط تاریکی مشهود است که در اثر استفاده نا مطلوب و خارج از قواعد عقلانی و انسانی از «نوآوری» حاصل گردیده اند . آنگاه که «تفوق طلبی» بجای «میل به پیشرفت» نشسته و «جسارت و شجاعت» جای خود را با «ظلم» تعویض نموده است و یا در شیوهای تحصیل این مقوله از مدار «اعتدال» فاصله گرفته شده و «افراط و تفریط» شیوه عمل گردیده اند ، این نقاط سیاه بر فرازهای تاریخ حیات بشر نقش بسته اند.
از آنجا که سخن در باب «دانشگاه» ونقش آفرینی «جنبش دانشجویی» در مقوله «نوآوری» است ونقش این دو در «فرهنگ سازی» ظهور و بروز جدی دارند، لازمست به مؤلفه های مؤثر تولید و تثبیت فرهنگ ، توجه ویژه ای مبذول گردد . در ذیل برخی ابعاد آسیب شناسانه این مقوله مورد بررسی اجمالی قرار گرفته است:
۱ - ۲) ا ز جمله اشتباهات فاحش و خطرآفرینی که ممکن است در باب «ایجاد شیوهای نو» صورت گیرد ، اتخاذ شیوه هایی است که بر «اصالت محتوای فرهنگ» خدشه وارد ساخته و به تعبیری «اجتهاد در برابر نص» تلقی گردد.
معدودی از تشکل های دانشجویی از بدو تحقق انقلاب اسلامی تاکنون به این خبط اساسی مبتلا گردیده و تا بدانجا پیش رفته اند که انقلابی را «علیه محتوای انقلاب» در خود بوجود آورده اند . نگاهی اجمالی بر عملکرد دفتر تحکیم وحدت از اواخر دهه ۶۰ تاکنون ، صحت این مدعا را در قالب یک سیر نزولی نشان می دهد. طرح گزاره هایی نظیر «ضرورت پیشرفت» و «حرکت متوازن با نظام جهانی» بهانه هایی است که در نهایت شکافی عمیق را میان سیره این تشکل و محتوای فرهنگ انقلاب پدید آوردند. و این بهانه ها از سوی فعالین دفتر تحکیم نوعی «خیزش نوآورانه» تلقی می شود.
«مقوله نوآوری» بیش از آنکه به «اهداف» بازگردد مربوط به «شیوه ها و روش ها» ست. به تعبیر دقیق تر، اتخاذ تاکتیک نوین و شیوه های «میان بر» و «سریع» در جهت تحقق «استراتژی های کلان» و دست یابی به «اهداف متعالی» است.
۲ - ۲) التزام به «اعتدال حرکتی» و پرهیز از هرگونه «افراط و تفریط» ، از جمله دیگر مؤلفه های ضروری و تأثیرگذار در مسأله «نوآوری» است. از آنجا که ترکیب جریان های دانشجویی متشکل از جوانان بوده و «هیجان» و «سرعت» از جمله خصال بارز جوانی است، چنانچه این خصیصه های فردی در مدار «اعتدال» و «تدبیر» قرار نگیرند، ممکن است جای خود را به «عجله» و «افراط و تفریط» داده وآثار نامطلوبی راباعث شوند.
۳ - ۲) نگاه آرمان خواهانه دانشجویان ،گرچه از جمله ضروریات فعالیت های دانشجویی است، اما چنانچه با «مصالح کلان اسلامی و انقلابی» پیوند نخورد و در ظرف «مصالح و مفاسد» جای نگیرد، چه بسا آثار نه چندان مطلوبی را در پی داشته باشد . گاهی اتخاذ برخی شیوه های نوین، در ادبیات یا رفتارهای اعتراضی و واکنشی تشکل های دانشجویی ، حاوی اشتباهات اینچنینی است.
از سوی دیگر؛ «ضعف»، «رخوت» و «فقدان حساسیت های انقلابی» ، که ریشه در عواملی نظیر «جهل» ، «مصلحت اندیشی» و یا «عافیت خواهی» برخی از جریان های دانشجویی داشته و از آن به «تفریط» تعبیر می گردد نیز به همان اندازه «افراط گری» مخرب و مضر هستند . عواقبی همچون «عقبگرد انقلاب ها» و «فاصله گرفتن از آرمان های انقلابی نخستین» در اثر چنین تفریط هایی حاصل می گردد.
۴ - ۲) «نقایص معرفتی و نواقص بینشی»، از جمله مواردی هستند که غالبا به «خبط های روشی» می انجامند. این مثل معروف است که «ضعف تئوریک، خطای استراتژیک ایجاد می کند». از این رو، ریشه یابی این آسیب را بایستی در بن مایه های معرفتی دانشجویان جست. این قبیل نادانسته ها تشکل های دانشجویی را به چند آفت مبتلا می سازد:
۱ - ۴-۲) تردید در دفاع از ارزش ها: از آنرو که بسیاری از گزاره ها و مفاهیم بنیادین انقلاب در زمره معارف و واردات ذهنی دانشجویان فعال در تشکل های دانشجویی قرار نگرفته و یا تثبیت نگردیده اند، بعضا موضوع «دفاع در برابر هجمه ها» نیز موضوعیتی نمی یابد. البته وجود شکاف نامحسوس ، میان نسل دوم و سوم انقلاب نیز در این میان بی تأثیر نبوده است.
۲-۴-۲) گزینش شیوه های نامطلوب دفاعی: دست یازیدن به ابزارهای نامطلوب برای تحقق اهداف و یا دفاع از ارزش ها ، آسیب های نهفته بسیاری در خود دارد. تباین آشکار «رفتار اسلامی» و «غیر اسلامی» نیز در انتخاب «شیوه های عمل» برای نیل به اهداف ، نمایان می گردد. از آنرو که اغلب آموزه های فرهنگ غرب، مبتنی بر لیبرالیسم است، اتخاذ شیوه عمل ماکیاولیستی به راحتی در آن تجویز می گردد. اما گفتمان اسلامی، مبتنی بر اصول و اقتضائات خاص خود بوده و از این روست که «رعایت اخلاق» از جمله ضروریات آنست.در فرهنگ اسلامی، ابزارها و روش ها به همان اندازه مهم اند که «اهداف» و تحقق آنها، حائز اهمیت هستند. حال چنانچه جریان هایی دانشجویی، «نوآوری در روش های دفاع از ارزش ها» را با این ملاحظات مهم همراه نسازند، بی شک از فرهنگ اسلامی فاصله گرفته اند.
متأسفانه اوراق تاریخ دوران اصلاحات، فعالیت های برخی تشکل های دانشجویی دگراندیش و اصلاح طلب را به نمایش می گذارد، که درمواردی با انتخاب «رویه های تندروانه» موجبات «حریم شکنی»از مفاهیم ارزشی و اعتقادی ملت را باعث گردیده و باب «قداست زدایی از باورها و اعتقادات» را گشودند و این ها همه نشأت گرفته از همان خبط بینشی و درنهایت روشی بوده است.
۵-۲) وجود قرابت زیاد دربرخی مفاهیم کلیدی و حساس ادبیات دانشجویی، در بسیاری از اوقات، موجبات «اشتباه در برداشت صحیح» یا «خلط مبحث» را باعث می گردد که در نهایت منجر به اشتباه در انتخاب شیوه عمل مناسب خواهد شد.
از آن رو که درسال جدید انتظار از جریان ها و تشکل های دانشجویی، سرلوحه قراردادن «نوآوری» درسیره حرکتی است. لزوم «مرزشناسی مفاهیم» این چینی و تبیین مفهوم دقیق آنها ضرورتی بیش از پیش می یابد.
از جمله این مفاهیم، موضوع «نوآوری» است که تباینی آشکار با مقوله «بدعت»دارد. از اینرو و چنانچه شاخصه های «نوآوری» به درستی طرح نگردند، احتمال دچار شدن جریان های دانشجویی به «بدعت گذاری» فزونی خواهد یافت. براستی به همان اندازه که «نوآوری» ضروریست، «بدعت گذاری» نیز تنفر برانگیز و مخرب است و عدم تداخل این دو مقوله، موضوعی است که تنها با تبیین دقیق و موشکافانه این دو مفهوم قابلیت پیشگیری دارد. همچنین مفاهیمی همچون «نقد»، «آزادی»، «آرمان گرایی»، «عدالت جویی»، «شتاب درحرکت»، و... در زمره مواردی هستند که چنانچه به دقت تعریف نشده و حدود و ثغور دقیقی برایشان مشخص نگردد، ممکن است با موضوعاتی نظیر «تخریب»، «هرج ومرج»، «مصلحت طلبی»،«افراط گری»، «شتاب زدگی»، و ... تداخل مفهومی یابند.
۶-۲) «گذشته، چراغ راه آینده است»؛ این عبارت حکیمانه مؤید این نکته اساسی است که پرداختن به نوآوری ها به معنای کشیدن خط بطلان بر «روش و منش» گذشتگان نیست. درآیات و روایات نیز تأکیدهای زیادی مبنی بر ضرورت عبرت گیری ازسیره و عاقبت گذشتگان، به چشم می خورد.
تاریخ جنبش دانشجویی ایران به چند دهه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی باز می گردد و در فصول مختلف آن تجربه هایی ارزشمند وجود دارد که کمترین فایده علم به آنها، «پرهیز از تکرار خطاها» و «سهولت دریافتن راه های میان بر» خواهد بود.
موضوعات متعددی درباب آسیب شناسی از «نوآوری ها» وجود دارد، که از حوصله این مقاله خارج است. از این رو دراین بخش پایانی به بحث حول محور «بایسته های گفتمان نوآوری درجنبش دانشجویی و ارائه برخی راهکارها» دراین خصوص می پردازیم.
۳) تاکید رهبر معظم انقلاب براصل «ماندگاری» درطرح های پیش رو، لزوم «تدبیر و آینده نگری» و «نگرش همه جانبه و چند وجهی»، درجهت دست یافتن به مقاصد با ثبات را مشخص می سازد. بر این اساس لازمست به موارد ذیل بعنوان پیش فرض ها و ضرورت های «ماندگاری و ثبات» توجهی ویژه مبذول گردد.
۱-۳) مقوله «نوآوری» به مثابه یک «هنر و مهارت» نیازمند پیش فرض هایی اساسی است، که «برگزاری دوره های آموزشی، مطالعاتی و روش شناسی نوآورانه» در زمره این امور است. مقوله هایی نظیر؛ «آسیب شناسی نوآوری»، «روش شناسی منتهی به نوآوری»، «تدوین تاریخی نوآوری در جنبش دانشجویی»، «شیوه های تبدیل نوآوری به یک گفتمان درجامعه»، «تفسیر و تبیین مبادی نظری و مفهومی جنبش دانشجویی انقلابی و معرفی مفاهیم اصیل آن» و... درجرگه مؤلفه های اصل آموزش و مطالعه دراین خصوص، می باشند.
۲-۳) طراحی عملیاتی و روشمند یک پروسه گذار مقوله نوآوری، از «شعار» به «گفتمان» که مقدمات آن با انجام تبلیغات مناسب، ممکن می گردد.
۳-۳) طرح ابداعات و نوآوری غالباً با بروز برخی «واکنش های انتقادی» همراه است. که گاهاً غلظت و شدت این واکنش ها، زمینه ساز ایجاد نوعی «ارعاب» در نهاد نوآوری می گردد. از این رو، نگاهی توأم با سعه صدر و ایجاد فضای باز، نوعی «جرأت بخشی» برای ارائه طرح های نو و روش های بدیع درعرصه های گوناگون بوده و جریان های دانشجویی را از ایستایی و رکود خارج می سازد.
۴) «نوآوری درعلوم» از جمله مهمترین موضوعاتی ست، که بایستی دردستورکار جریان های فعال دانشجویی و دانشگاهیان قرارگیرد، چرا که جوهره و فلسفه وجودی دانشگاه به مقوله «تولید علم» و «پیشر فت های علمی» مربوط است. رهنمودهای مقام معظم رهبری از ابتدای دهه هفتاد تاکنون بسیاری از ضرورت ها، پیش فرض ها و حتی آسیب های این بخش از نوآوری ها را روشن می سازد.
۱-۴) تأکید خاص ایشان بر «عقب ماندگی علمی» و ضرورت یافتن «میان بر» هایی برای خروج از چنین شرایطی به خوبی مؤید این تحلیل است:
«ما از لحاظ علمی عقب مانده ایم و بحث ده سال و بیست سال هم نیست. اما باید قبول کرد که حتما راه «میان بر» هم وجود دارد... یعنی ما باید بدانیم که اگر بخواهیم به سطح علمی امروز دنیا برسیم، لازم نیست از همه این مراحل (که دیگران طی کرده اند) عبور بکنیم، بلکه می توانیم راه های میان بری را پیدا نماییم.»۴
۲-۴) ایشان در تعریف جامعی از مقوله هایی نظیر «تحجر» و «نواندیشی» فرموده اند:
«یکی از وظایف مهم دانشگاه ها عبارت است از «نواندیشی علمی». مسئله «تحجر»، فقط بلای محیط های دینی و افکار دینی نیست. در همه محیط ها، تحجر، ایستایی و پایبند بودن به جزمی گرایی هایی که بر انسان تحمیل شده- بدون اینکه منطق درستی به دنبالش آمده باشد- یک بلاست. آنچه که برای یک محیط علمی و دانشگاهی وظیفه آرمانی محسوب می شود، این است که در زمینه مسائل علمی، نواندیش باشد، معنای واقعی تولید علم این است. تولید علم فقط انتقال علم نیست؛ نوآوری علمی در درجه اول اهمیت است.»۵
۳-۴) همچنین، ضرورت «اجتهاد» در حوزه های مختلف علوم و به «چالش کشیدن اندیشه ها و معارف» وارداتی غرب و شرق نکته اساسی است که در رهنمودهای ایشان نمایان است.
«علوم انسانی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، علوم اقتصادی و مسایل گوناگون که برای اداره یک جامعه و یک کشور بصورت علمی لازمست، به نوآوری و نواندیشی علمی- یعنی اجتهاد- احتیاج دارد. آن چیزی که در فضای علمی ما مشاهده می شود- که به نظر من یکی از عیوب بزرگ محسوب می گردد- این است که ده ها سال است که ما متون فرهنگی و خارجی را تکرار می کنیم، می خوانیم، حفظ می کنیم و براساس آنها تعلیم و تعلم می کنیم، اما در خودمان قدرت سؤال و ایجاد خدشه نمی یابیم.»۶
۴-۴) مرزشناسی میان مفهوم «نوآوری علمی» و «آنارشیسم علمی» مقوله حیاتی و ظریف دیگری است که در تأکیدات و تذکرات مقام معظم رهبری به چشم می خورد.
«... اشتباه نشود؛ من کسی را به آنارشیسم علمی و به مهمل گویی علمی توصیه نمی کنم. در هر زمینه ای، کسانی که از دانشی برخوردار نیستند، اگر بخواهند به خیال خودشان نوآوری کنند، به مهمل گویی می افتند. ما در زمینه برخی از علوم انسانی و معاریف دینی این را می بینیم. آدم های ناوارد بدون اینکه از ذخیره و سواد کافی برخوردار باشند، وارد میدان می شوند و حرف می زنند و به خیال خودشان نوآوری می کنند؛ که در واقع نوآوری نیست، مهمل گویی است... مهم این است که روح نوآوری علمی در محیط دانشگاه زنده شود و زنده بماند...»۷
۵) در پایان این نوشتار، پیشنهاداتی برای ایجاد «نوآوری» در حرکت جنبش دانشجویی ارائه می گردد:
۱-۵) بسترسازی برای جهش اعتلایی کشور از مرداب غرب زدگی به فراماسیون انقلابی- اسلامی.
۲-۵) کمک به تدوین یک منظومه فکری- انتقادی، نسبت به افکار و ارزش های غرب مدرن.
۳-۵) تربیت کادر، جهت بسط فرهنگ انقلابی به نسل های آتی.
۴-۵) اتخاذ رویکرد «تهاجمی» علیه بنیان ها و مظاهر اشاعه افکار غیرانقلابی در دانشگاه بر مبنای رهنمودهای مقام معظم رهبری و جایگزینی آن با رویکرد منفعلانه و تدافعی.
۵-۵) شرکت فعال در جهاد عمومی برای مبارزه با مفاسد اقتصادی و فقر و فساد و تبعیض و تحقق عدالت اجتماعی.
۶-۵) تلاش مجدانه در جهت ایجاد جنبش انتقادی- اعتراضی دانشجویی در «گستره جهانی» و با هدف ایجاد اتحاد بر مبنای اصول مشترکی نظیر عدالتخواهی و استکبار ستیزی.
۷-۵) ترویج مشهورات، باورها، ایده ها و مفاهیم اصیل اسلامی و انقلابی در میان اقشار مختلف اجتماعی به ویژه دانشگاهیان.
۸-۵) تبلیغ عادات و آداب رفتاری مذهبی برخاسته از فرهنگ اصیل تشییع و مخالف اخلاق نسبی انگار و اباحه مدار سکولاریستی در میان جوانان.

محمد عبداللهی
پی نوشت ها:
۱- پیام نوروزی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۷۸
۲- شهریار زرشناس، «مروری بر تاریخچه جنبش دانشجویی»، سایت باشگاه اندیشه، ۱۳۸۴
۳- همان
۴- دیدار با اعضای هیئت رئیسه دانشگاه تهران- ۷۵.۱.۲۰
۵- سخنان مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیرکبیر- ۷۹.۱۲.۹
۶- همان
۷- همان

منبع : روزنامه کیهان