۵ دوره زندگی محمدرضا پهلوی

محمدرضا فرزند رضاخان پهلوی، چهارم آبان ۱۲۹۸ در تهران به دنیا آمد. او سالهای كودكی را در ایران گذراند و در ۱۳۰۶ در ۸ سالگی به ولایتعهدی برگزیده شد. سال اول ابتدایی را در تهران گذراند و سپس در ۱۳۱۰ برای ادامه تحصیل عازم سوئیس شد. پس از بازگشت از سوئیس در ۱۳۱۵ مقدمات ازدواج وی فراهم شد و در ۱۳۱۸ با فوزیه خواهر ملك فاروق پادشاه مصر ازدواج كرد. این ازدواج دوامی نداشت و محمدرضا پس از چندی فوزیه را طلاق داد و با ثریا اسفندیاری و بعد از وی با فرح دیبا ازدواج كرد. محمدرضا در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰، پس از آن كه پدرش توسط متفقین بركنار شد، به سلطنت ایران منصوب شد. محمدرضا در سالهای نخستین حكومت خود، تحت نفوذ شدید استعمار انگلیس قرار داشت. در ۱۳۳۲ با به قدرت رسیدن محمد مصدق و موج احساسات ضداستعماری مردم به ایتالیا گریخت. دولت امریكا كه آثار قریب الوقوع موفقیت ایران را در خلع ید از انگلیس و ملی كردن صنعت نفت احساس می‌كرد، توسط سازمان سیا و از طریق ایادی داخلیش و با برانگیختن جمعی از اوباش موفق شد با همكاری انگلستان دولت مصدق را سرنگون و شاه را مجدداً به ایران بازگرداند. پس از كودتا سركوب و نابودی كلیه گروه‌ها وشخصیت‌های مخالف رژیم آغاز شد.
شاه تحت رهنمودهای امریكا برای مقابله با اسلام و اشاعه فرهنگ غربی در كشور لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی را به مجلس برد وچون شرایط اسلامی بودن اعضا و قید سوگند به قرآن را در آن حذف كرده بود، با مخالفت شدید و یكپارچه روحانیت به رهبری امام خمینی‌(ره‌) مواجه شد و پس از یك كشمكش دوماهه سیاسی مجبور به لغو آن شد. پس از آن، محمد رضا پهلوی طرح ۶ ماده‌ای موسوم به انقلاب سفید را در ششم بهمن ۱۳۴۱ به همه پرسی نمایشی گذاشت و مدعی موافقت مردم با آن شد. درگیری مستمر روحانیت و افشای ماهیت امریكایی اصلاحات شاه برخورد خشن رژیم با روحانیت را در پی داشت. در این دوره مدرسه فیضیه در قم مورد تاخت و تاز نیروهای مسلح حكومت قرار گرفت و عده زیادی از طلاب و مردم كشته و زخمی شدند. پس از آن حكومت معافیت طلاب از قانون نظام وظیفه عمومی را لغو كرد. و این بر شدت تشنج افزود. تداوم اعتراضات و مبارزات عمومی به رهبری امام خمینی‌(ره‌) به دستگیری ایشان و قیام پانزدهم خرداد انجامید و هزاران كشته و مجروح برجای گذاشت‌. پس از آزادی امام بار دیگر این اعمال با تصویب لایحه كاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی كه امریكایی‌ها را از محاكمه و مجازات در برابر هر جرمی در ایران معاف می‌ساخت به اوج رسید و سخنرانی و بیانیه شدیداللحن امام موجب تبعید ایشان به تركیه و استقرار دوره جدیدی از خفقان در كشور شد.
با اَعمال خشن ساواك، مبارزان مذهبی چاره‌ای جز مبارزه زیرزمینی نیافتند. شاه نیز كه احساس ثبات می‌كرد، در ۱۳۴۶ ش. تاجگذاری كرد. ورود سیل آسای امریكاییان و سایر همپیمانان آن، به ویژه اسراییلی‌ها به ایران‌، وابستگی سیاسی و اقتصادی رژیم پهلوی را آشكار‌تر می‌ساخت‌. در پی اقدامات شاه، در ۱۳۵۴ش. تقویم رسمی كشور از هجری شمسی به شاهنشاهی تبدیل شد و در كنار آن بسیاری از رسوم و آداب غیر اسلامی در كشور رایج شد. با افزایش قیمت نفت و رشد درآمدها، صنایع مونتاژ و روبنایی در ایران پای گرفت و وابستگی به غرب تشدید شد. از سوی دیگر كشاورزان برای كسب درآمد بیشتر از روستاها به شهرها مهاجرت كرده و به كارگران ساده بخش صنعت مونتاژ مبدل شدند. مهاجرت روستاییان به شهرها عوارض اجتماعی و اقتصادی چندی را به دنبال داشت كه از جملهٔ آنها از هم گسیختگی فرهنگی و نیز كاهش شدید محصولات زراعی و وابستگی بیشتر ایران به مواد غذایی غرب بود. در این شرایط دلزدگی از تمدن غرب در مردم ایران پدیدار شده بود. سیاست ضد اسلامی شاه كه مورد حمایت غربی‌ها و بعضاً دیكته شده از جانب آنها نیز بود، با وجود مبارزه بنیادینی كه با فرهنگ معنوی ایران داشت‌، نتوانست بخش عظیمی از مردم را جذب خود سازد. برعكس، با اشاعه آداب و رسوم غربی كه تزلزل مبانی اخلاقی و اجتماعی جامعه را در پی داشت، احساسات ضدغربی و ضدرژیم تشدید می‌شد. این آزردگی و دلزدگی، در كنار بی حرمتی گاه و بیگاه و صریح رژیم به مقدسات اسلام كه نقطه اوج آن درج مقاله‌ای در هفدهم دی ۱۳۵۶ در روزنامه اطلاعات بود، موجب آغاز دور جدیدی از مبارزه اجتماعی و سیاسی مردم به رهبری امام خمینی‌(ره‌) شد. محمدرضا روز ۲۶ دی ۱۳۵۷ از ایران گریخت و به ترتیب به كشورهای مصر، امریكا، مكزیك و پاناما رفت‌. وی سپس بیمار شد و به قاهره بازگشت و در ۵ مرداد ۱۳۵۹ مقارن با سالگرد مرگ پدرش در یكی از بیمارستان‌های این كشور جان سپرد.
دوران عمر محمدرضا پهلوی به ۵ دوره مشخص تقسیم می‌شود. دوره اول از تولد تا حكومت اوست كه ۲۲ سال دوام یافت. (۱۳۲۰-۱۲۹۸)، دوره دوم ۵ سال اول حكومت اوست (۱۳۲۵-۱۳۲۰) كه ایران تحت اشغال نیروهای بیگانه بود و محمدرضا آشكارا تحت اوامر مستقیم آنها قرار داشت‌. دوره سوم به مدت ۷ سال از ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۲ بود كه به حكومت مصدق و فرار وی از ایران انجامید. دوره چهارم به مدت ۲۲ سال از ۱۳۳۲ تا بهمن ۱۳۵۷ بود كه از سقوط مصدق آغاز و به سقوط حكومت شاه انجامید. بالاخره دوره پنجم به مدت ۱۸ ماه از ۲۶ دی۱۳۵۷ تا مرگ او در ۵ مرداد ۱۳۵۹ بود.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی