این زباله های سرگردان

روی کار آمدن نسل جدید فناوری ها باعث شده است تا فناوری های قبلی عمر کوتاهی داشته باشند و ظرف مدت کمی تاریخ مصرف آنها تمام شود. در چنین شرایطی خرید یک کامپیوتر شخصی بسیار ارزان تر از ارتقا دادن کامپیوتر قبلی خواهد بود. باید توجه داشت که این شرایط فقط برای ارتقای کامپیوترها روی نمی دهند و در دنیای تلفن همراه و دیگر ابزارهای دیجیتالی نیز این امر وجود دارد. اما در چنین شرایطی باید توجه داشت، زمانی که یک دستگاه دیجیتالی جدید خریداری می شود، چه اتفاقی برای دستگاه مستهلک می افتد. ضایعات الکترونیکی که برخی از افراد آن را به جنبه سیاه دنیای جدید دیجیتالی تشبیه کرده اند، مشکلات زیادی را برای محیط زیست به وجود آورده است.
● بازیافت زباله به کمک زندانیان
این طور که گفته می شود، در سال ۱۹۹۷ بیش از ۳/۲ میلیون ضایعات الکترونیکی در امریکا سوزانده یا در زمین دفن شدند. کارشناسان پس از این جریان اعلام کردند بیشتر ضایعات الکترونیکی، خانگی یا مربوط به سازمان های کوچک است که به جای عملیات بازیافت، آنها را می سوزانند. این یکی از مهم ترین اتفاقاتی بود که پس از آن دانشمندان تصمیم گرفتند سوزاندن زباله های الکترونیکی را برای همیشه کنار بگذارند و به فکر راه های بهتری برای بازیافت این محصولات باشند.
بعضی از کامپیوترهای امروزی این قابلیت را دارند تا بار دیگر مورد استفاده قرار گیرند. در این شرایط، وقتی که کاربر اولیه آن را از رده خارج می کند، این کامپیوتر توسط افراد دیگر مورد استفاده قرار می گیرد که البته میزان این کامپیوترها در سراسر دنیا تنها سه درصد است. این دسته از کامپیوترها که سود چندانی ندارند به مدارس یا شرکت ها فرستاده می شوند؛ بعضی از مغازه ها آن را تعمیر می کنند و با قیمت پایین می فروشند و به شرکت سازنده برمی گردند. این طور که آمارهای به جا مانده نشان می دهد، کارشناسان در سال ۱۹۹۸ توانستند ۱۱ درصد کامپیوترها را بازیافت کنند که از آن زمان به بعد هر ساله ۱۸ درصد به این میزان افزوده شد و در سال ۲۰۰۲ میلادی تعداد کامپیوترهای بازیافت شده به ۷۵/۱۲ میلیون عدد رسیده که این کامپیوترها شامل اسپیکر، صفحه کلید و مانیتور می شد. به گفته کارشناسان، برای بازیافت هر قطعه از کامپیوتر ۱۰ تا ۳۰ دلار هزینه می شود و این مساله باعث شده است تا شرکت ها در بیشتر مواقع تمایل چندانی به انجام این کار نداشته باشند.
یکی از روش هایی که امروزه برای بازیافت قطعات الکترونیکی به آن روی آورده اند، کمک گرفتن از زندانیان است. در حال حاضر در زندان های امریکا حدود ۵۰ هزار نفر مشغول به بازیافت ضایعات الکترونیکی هستند و به واسطه این جریان، ۳۵۰ شغل جدید در زندان ها پدید آمده است.
● خطرات ضایعات الکترونیکی
با وجود اینکه ضایعات الکترونیکی حاوی موادی سمی هستند، بسیاری از افراد در جریان این خطرات نیستند و آنها را جدی نمی گیرند. موادی نظیر سرب و کادمیوم در صفحه مدارات، اکسید سرب و کادمیوم در نمایشگرها، جیوه در صفحات مانیتورهای تخت، کادمیوم در باتری های کامپیوتر، پلاستیک ها در کیس های کامپیوتر، کابل های معمولی و کابل های حاوی پلی وینیل کلراید جهت آزادسازی مس داخل سیم ها و... اکسیدهای سمی آزاد می کنند که هر کدام از آنها به تنهایی می توانند مشکلات عدیده یی را برای افراد به همراه داشته باشند. این مواد سمی باعث شده است در حال حاضر بازیافت مواد الکترونیکی علاوه بر پیگردهای قانونی، مشکلات محیط زیستی فراوانی را همراه خود داشته باشد. براین اساس سوزاندن یا دفن ضایعات کامپیوتری مشکلات اساسی را از طریق ایجاد آلودگی های محیط زیستی به وجود خواهد آورد.
تا سال ۱۹۹۷ متوسط استفاده مفید از یک کامپیوتر چهار الی شش سال بود که این رقم در سال ۲۰۰۵ به دو سال کاهش یافت. سازمان حفاظت محیط زیست امریکا در زمینه بازیافت ضایعات الکترونیکی در این کشور فعالیت های زیادی را انجام داده و نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرده است. بین سال های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۴ بیشتر از ۳۱۵ میلیون کامپیوتر در امریکا غیرقابل استفاده شد که این تعداد کامپیوتر از ۱/۲ میلیارد پوند سرب، دو میلیون پوند آن کادمیوم، ۴۰۰ هزار پوند جیوه و چهار میلیارد پوند پلاستیک تشکیل شده بود. این طور که دانشمندان در حال حاضر دریافته اند، ضایعات سمی الکترونیکی شامل ۱۰۰۰ نوع ماده مختلف می شود که تاثیرات بسیاری از آنها هنوز ناشناخته است و می تواند انواع بیماری ها و اختلالات جسمی و روحی جدید را برای مردم ایجاد کند. این طور که یک بررسی نشان داده است، در امریکا بیش از سایر کشورهای جهان از کامپیوتر شخصی استفاده می شود و بر این اساس، امریکا بزرگ ترین تولیدکننده زباله های الکترونیکی در دنیا محسوب می شود. طبق آمارهای به دست آمده، بیش از ۵۰ درصد خانواده های امریکایی دارای کامپیوتر شخصی هستند. در سال ۲۰۰۷ میلادی به ازای وارد شدن هر کامپیوتر جدید به بازار، یک کامپیوتر از رده خارج شد و این مساله نگرانی های کارشناسان را بیش از پیش افزایش داد.
● ضایعات الکترونیکی در کشورهای مختلف
هند هم اکنون حدود۱/۳۸ میلیون کامپیوتر از رده خارج دارد و تولیدکنندگان این کشور سالانه ۱۰۵۰ تن زباله الکترونیکی به آن اضافه می کنند که البته این رقم نسبت به ۲۰ میلیون کامپیوتر غیرقابل استفاده امریکا کمتر است. این مساله با ورود زباله های الکترونیکی از سنگاپور و کره جنوبی به هند پیچیده تر شده است.
کارشناسان محیط زیست در هند هشدار داده اند که حتی به کارگیری روش های اولیه و مقدماتی برای بازیافت ضایعات الکترونیکی برای سلامت انسان و محیط زیست بسیار خطرناک است و بنابراین باید به صورت جدی از واردات زباله ها و پسماند کامپیوترها به هند جلوگیری شود. برخی قسمت های کامپیوترهای شخصی شامل نمایشگر، چاپگر، صفحه کلید، پردازنده و سیستم به حرکت درآورنده فلاپی دارای فلزات قیمتی مانند طلا، نقره و پلاتین هستند که مواد خطرناک مانند سرب، کادمیوم و جیوه نیز در آنها موجود است و بازیافت فلزات گران بهای یاد شده می تواند به قیمت گرانی برای مردم تمام شود.
اما ایرلندی ها در این زمینه موفقیت هایی را کسب کرده اند. شرکت AirCom که بزرگ ترین مرکز خدمات مخابراتی در ایرلند محسوب می شود، از ماه اکتبر سال گذشته تاکنون بیش از پنج هزار کامپیوتر شخصی را بازیافت کرده است. درحالی که در بریتانیا قانون جدیدی برای ملزم کردن شرکت ها به بازیافت قطعات سخت افزاری خارج از رده در دست تصویب است، کشور ایرلند با پیشگامی در این زمینه توانسته است قدم های موثری را بردارد. براساس قانون در دست تصویب بریتانیا که به WEEE معروف شده، شرکت ها موظف هستند تجهیزات الکترونیکی خارج از رده نظیر کامپیوترها را منهدم کنند که در غیر این صورت با مجازات های سنگینی روبه رو خواهند شد. در ماه جولای کمیسیون اروپا، بریتانیا و شماری دیگر از اعضای اتحادیه اروپا را تهدید کرد که به دلیل تعلل در اجرای قانون بازیافت الکترونیکی با آنها برخورد می کند.
اما محققان چینی به روش جدیدی برای بازیافت مواد مفید از بوردهای الکترونیکی کامپیوترها، تلفن های همراه و سایر تجهیزات الکترونیکی از رده خارج دست یافته اند که با استفاده از آن مواد سمی موجود در این بوردها وارد محیط زیست نمی شود. بوردهای الکترونیکی معمولاً دارای یک صفحه تخت از جنس مواد عایقی نظیر «فایبرگلاس» و «رزین» تشکیل شده اند که مدارهای الکترونیکی و قطعات الکترونیکی از قبیل خازن، مقاومت، و تراشه ها روی این صفحات نصب شده است. آمارها نشان می دهد، تعداد بوردهای الکترونیکی تولید شده در جهان سالانه ۹ درصد افزایش می یابد و تنها دو کشور چین و تایوان در مجموع سالانه ۲۰۰ میلیون متر مربع از این بوردهای الکترونیکی تولید می کنند. در حال حاضر تنها درصد کوچکی از بوردهای الکترونیکی از رده خارج شده بازیافت می شوند و همین درصد کوچک نیز معمولاً در کوره های ذوب مس ریخته می شوند که این کوره ها گازهای سمی را در جو منتشر می کنند. بوردهای الکترونیکی که به مراکز بازیافت منتقل نمی شوند، معمولاً دور انداخته می شوند که این امر سبب نشت مواد سمی از قبیل فلزات سنگین و «دیوکسین»ها از آنها و انتشار این مواد در زمین، منابع زیرزمینی آب و نیز جو می شود. هم اکنون محققان دانشگاه «جیائو تانگ» در شانگهای به روش جدیدی برای بازیافت قطعات الکترونیکی دست یافته اند که شامل پودر کردن بوردهای الکترونیکی و سپس جدا کردن مواد فلزی از غیرفلزی با استفاده از یک میدان مغناطیسی با ولتاژ بالا می شود. در مرحله آخر مواد فلزی با تقطیر شدن در محیط خلاء جدا می شوند و مواد غیر فلزی به صورت قالب هایی کوچک به دست می آیند. «درک فری» محقق علم مواد و بازیافت دانشگاه کمبریج در انگلیس، روش معرفی شده توسط محققان چینی برای بازیافت مواد از بوردهای الکترونیکی را باارزش خواند و اعلام کرد شرکت های تولیدکننده تجهیزات الکترونیکی می توانند این روش را برای دستیابی به مواد اولیه مورد نیاز خود به کار بگیرند.
● دلالان زباله های الکترونیکی
درحالی که ارقام دقیقی از میزان ارسال وسایل الکترونیکی بازیافتی از امریکا به سایر کشورها وجود ندارد، کارشناسان تخمین می زنند ۵۰ تا ۸۰ درصد از ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تن وسایل الکترونیکی که هر سال برای بازیافت در امریکا جمع می شوند، به خارج از این کشور ارسال می شوند. کارگران در کشورهایی مانند چین، هند و نیجریه از چکش، مشعل گازی و دستان برهنه خود برای استخراج فلز، شیشه و سایر مواد قابل بازیافت استفاده می کنند و خود و محیط زیست را در معرض مخلوطی از مواد شیمیایی سمی قرار می دهند. «جان بکیاریس» مدیر شرکت HMR USA که زباله های الکترونیکی را در امریکا جمع آوری و آنها را به دیگر کشورها ارسال می کند، می گوید؛ «امروزه تعداد مراکز امریکایی صادرکننده زباله های الکترونیکی بسیار افزایش یافته است.» بر اساس گزارش جدید منتشر شده از سوی بانک اطلاعاتی «سازمان حفاظت از محیط زیست امریکا»، بیش از دو میلیون تن وسایل الکترونیکی کهنه یی که هر سال توسط مردم امریکا دور انداخته می شود، از گورستان های زباله امریکا سر درمی آورد. اما شمار روزافزونی از ایالت ها در حال ممنوع اعلام کردن ارسال این زباله ها به گورستان زباله هستند که این کار می تواند زباله های بیشتری را به جریان بازیافت هدایت کند و به صادرات دامن زند. بسیاری از دلالان ادعا می کنند که آنها تنها در حال صادر کردن تجهیزات مستعمل برای مصرف دوباره در کشورهای فقیر هستند.
● زباله های الکترونیکی در ایران
قانون بازیافت زباله های الکترونیکی، ۴ کیلوگرم بازیافت به ازای هر نفر را الزامی می داند. به موجب این قانون، تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح های بازیافت را تامین کنند و خرده فروشان خدمات بازپس گیری را در اختیار مشتریان قرار دهند .
طبق آمارهای منتشر شده از سوی کمیسیون سخت افزار نظام صنفی رایانه یی، در ایران بیش از چهار میلیون کامپیوتر غیرقابل استفاده وجود دارد و این در حالی است که سازمان بازیافت و سازمان محیط زیست هنوز برنامه یی برای جمع آوری و بازیافت زباله های الکترونیکی ندارند. رضا عبدالله زاده کارشناس سازمان بازیافت در مورد طرح های این سازمان برای جمع آوری زباله های الکترونیکی در کنار زباله های خانگی می گوید؛ «همان طور که می دانید از زباله های الکترونیکی به عنوان زباله های خطرناک یاد می شود بنابراین به این راحتی نمی توان در کنار زباله های خانگی ما دست به جمع آوری زباله های الکترونیکی بزنیم. در حال حاضر برنامه مدونی برای زباله های الکترونیکی وجود ندارد، ولی در کمیته بازیافت پسماند در حال برنامه ریزی هستیم.» وی در ادامه تصریح می کند در حال حاضر اقدام به مطالعات و نظرسنجی هایی در این زمینه کرده ایم و با برنامه ریزی های انجام شده امیدواریم که بتوانیم از سال آینده طرح جمع آوری زباله های الکترونیکی را نیز در کنار زباله های معمولی انجام دهیم. همچنین مجموعه فعالیت هایی که ما انجام می دهیم هم می تواند ارزش زیست محیطی و هم ارزش اقتصادی بالایی داشته باشد.»

میثم لطفی

منبع : روزنامه اعتماد