راه تکامل

انسان در میان تمام موجودات، دارای سیر تكاملی پر دامنه‏ای است; از یك سو، می‏تواند به اعلی‏علیین برسد و حتی از فرشتگان هم بالاتر رود (۱) ، و از سوی دیگر، با سقوط به اسفل‏السافلین از حیوان نیز پست‏تر شود. (۲) در منطق دین، درجات كمال آدمی، به میزان اطاعت و سرسپردگی او در برابر خداوند و درجات سقوط او نیز، به میزان طغیان و نافرمانی خداوند كه از آن به گناه تعبیر می‏شود، بستگی دارد.
سؤال اساسی كه این‏جا مطرح می‏شود این است كه راه‏های جلوگیری از گناه چیست؟ به دیگر سخن، چه عواملی می‏تواند به ما كمك كند تا هیچ‏گاه مغلوب نفس خویش نشویم؟
۱)توجه به علم بی‏نهایت الهی
قرآن كریم تاكید زیادی بر علم بی‏نهایت‏خداوند دارد; بر اساس آیات قرآن كریم، خداوند علیم نه تنها به حقایق عالم، بلكه به اسرار وجود آدمی نیز آگاه است. خداوند عالم به حوادثی كه در دورترین نقاط فضای بی‏كران هستی اتفاق می‏افتد، آگاهی دارد; او حوادثی را كه میلیاردها سال پیش در عالم هستی رخ داده و در پهنه زمان پنهان مانده است، می‏داند و از حوادثی كه در میلیاردها سال‏آینده‏رخ‏خواهددادو درپشت پرده اعصار و قرون از نظرها مخفی است، باخبر است. اگر دانه‏شنی در بیابان تاریكی در اثر وزش نسیمی جابجا شود، از دید او پنهان نمی‏ماند. اگر برگ كوچكی‏دردل‏جنگل‏های‏انبوه‏از شاخه درختی جدا شود و بر زمین بیفتد، خداوند می‏بیند. (۳) او می‏داند آنچه از زمین می‏روید، همچنان‏كه او می‏داند آنچه كه در زمین فرو می‏رود. (۴)
او نه تنها به آفاق و حقایق عالم آگاه است، بلكه به آنچه در درون جان آدمی و در خاطر خاموش او می‏گذرد، نیز آگاهی دارد. او اسرار قلب‏ها و آنچه كه آدمی دوست ندارد دیگران - حتی دوستان نزدیك و خانواده او - باخبر شوند، می‏داند. خداوند از رگ گردن ما به ما نزدیك‏تر است.«ولقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوسو بهی تفسر و نحن اقرب الیه من حبل الورید» (۵) آیا گناهكار نمی‏داند كه خدا او را می‏بیند و به كار او آگاهی دارد؟«الم یعلم بان الله‏یری‏» (۶) اوچشم‏های‏خیانت‏كاررامی‏شناسد وبه‏آنچه‏در سینه‏ها مخفی و پنهان است آگاهی دارد.«یعلم‏خائنهٔ‏الاعین‏و ما تخفی الصدور» (۷)
توجه به آیات قرآن كریم و اعتقاد به این حقیقت كه خداوند ناظر اعمال انسان است، آدمی را از گناه باز می‏دارد. از سوی دیگر، یاد خدا،انسان را مثل كوه استوار می‏كند و شیطان نمی‏توانداورافریب‏دهد;زیراهرگزشیطان به او سلطه‏ای‏ندارد. «انی‏سلطانه‏علی‏الذین‏یتولونه‏» (۸)
مرحوم فشاركی در كتاب عنوان الكلام آورده‏اند: آهنگری بود كه آتش و حرارت آهن بر او تاثیری نداشت; به طوری كه با دست، آهن گداخته را می‏گرفت‏بدون این‏كه آسیبی به او برسد. من از كار او تعجب كردم و سبب آن را پرسیدم، او ابتدا نمی‏خواست‏بگوید ولی با اصرار من چنین تعریف كرد:
«قحطی و گرانی شده بود. من در آن سال غله فراوانی داشتم. در همسایگی من زنی بود كه با چند یتیم زندگی می‏كرد. زندگی بر آن‏ها سخت‏شد. آن زن آمد به من گفت: بچه‏هایم دارند از گرسنگی می‏میرند; در حق من لطف نموده‏قدری‏غله‏به‏فرزندان من بده. من دیدم او زنی صاحب جمال است. گفتم: اگر تسلیم من شوی‏به‏تو غله می‏دهم. آن زن این را شنید و از عفتی كه داشت پی كار خود رفت. ولی فردا از ناچاری دوباره آمد و من همان خواست‏خودم را تكرار كردم. روز سوم آمد و گفت: رعایت همسایگی را نموده بر اطفال بی‏پدر من رحم كن و قدری غله به ما بده. گفتم: ای زن حرف همان است كه گفتم. وقتی راه چاره را مسدود دید،گفت: شرطی دارد. گفتم: هر شرطی باشد می‏پذیرم. گفت: مرا به جایی ببری كه غیر از من و تو كسی نباشد. پذیرفتم. وقتی را معین كرده او را به حجره خود بردم. اما دیدم او پریشان است و از ترس می‏لرزد. گفتم: ترا چه می‏شود؟گفت:توبه‏عهدخود وفا نكردی گفتم: غیر از من و تو كه كسی این‏جا نیست. گفت: چگونه خانه خلوت است، حال آن‏كه صاحب‏خانه خداوند عالم و فرشتگان درگاه او بر ما عالم و حاضراند؟! چون آن زن این را گفت، آتش شهوتم خاموش شد. او در حق من دعا كرد و گفت: خداوند آتش دنیا و آخرت را بر تو خاموش نماید. دعای آن زن در حق من دردنیامستجاب‏شده‏است،امیدوارم در آخرت نیزآتش آخرت بر من خاموش شده باشد». (۹)
انسان در نزد اشخاص بزرگ و مهم هرگز گناه نمی‏كند و سعی می‏كند محبت او را به خود جلب كند اما چرا در پیشگاه خداوند بزرگ كه خالق همه چیز است، گناه می‏كند؟!
اسحاق‏بن‏عمارمی‏گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای اسحاق چنان از خدا بترس كه گویاتو رامی‏بیندو اگر تو او را نمی‏بینی، او تو را می‏بیند و اگر معتقد باشی كه او تو را نمی‏بیند، كافر شده‏ای. و اگر بدانی كه او تو را می‏بیند و با این حال او را نافرمانی كنی، تو او را جزء پست‏ترین بینندگان به خود قرار داده‏ای‏». (۱۰)
حضرت علی علیه السلام نیز می‏فرماید: «از معصیت‏خدا در جاهای پوشیده و خلوت بپرهیزید; زیرا خداوندی كه امروز شاهد اعمال شماست، فردا قاضی و حاكم است‏».
خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن كریم بارها و بارها بر این مطلب تاكید نموده (۱۱) و در نهایت فرموده است: «آیا كافی نیست كه پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟» (۱۲)
«داوود رقی‏» می‏گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه «و لمن خاف مقام ربه جنتان‏» را پرسیدم. حضرت فرمودند: «كسی كه معتقد باشد خداوند او را می‏بیند و سخنش را می‏شنود و به نیك و بد كارهایش آگاه است (و این عقیده وی را از كارهای زشت‏باز دارد)، وی همان كسی است كه از مقام پروردگارش خوف دارد و خواه ناخواه خود را از سركشی و خودسری باز می‏دارد.» (۱۳)۲) توجه به علم پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله
ما نه فقط در محضر خداوند متعال هستیم و خالق متعال ما را می‏بیند و شاهد بر اعمال ماست، بلكه در محضر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز هستیم. قرآن كریم در این‏باره می‏فرماید: «قل اعملوا فسیری الله عملكم و رسوله و المؤمنون‏»; (۱۴) یعنی پیامبر، به مردم بگو هر كاری كه می‏خواهید انجام دهید ولی بدانید كه خداوند، پیامبر خدا و مؤمنان می‏بینند. اعمال انسان یا نهانی و سری و یا علنی و آشكار است; به عبارت دیگر، یا در نهان‏خانه قلب خطور می‏كند كه غیب است و یا بر زبان و اعضا و جوارح آشكار می‏شود كه شهادت است و همان‏طور كه خدای سبحان عالم غیب و شهادت است، رسول اكرم صلی الله علیه و آله نیز كه مظهر آن عالم ذاتی است از غیب و شهود با خبر است. او نه تنها شاهد مردم عصر خودش و امتش تا روز قیامت و همه امت‏های گذشته است، بلكه شاهد انبیا و اولیای الهی هم هست; یعنی تمام افراد بشر خواه امت‏ها و خواه انبیا همه مشهود رسول اكرم‏اند.
این‏مطلب‏درچندجای قرآن كریم آمده است. ازجمله‏خدای‏سبحان‏در قرآن كریم می‏فرماید:
«ما از انبیاء بزرگ (انبیاء صاحبان شرایع) پیمان گرفتیم كه برنامه‏های ما را به مردم ابلاغ نمایند و از مردم پیمان گرفتیم كه این برنامه‏ها را بپذیرند و نتیجه این باشد كه از صدق صادقین سؤال شود.» (۱۵)
متاسفانه آدمی به این معارف بلند قرآن كریم توجه ندارد. به همین سبب به جای آن‏كه قرآن و پیامبر در روز قیامت‏شفیع او باشند، شاكی او می‏شوند. قرآن كریم به این مطلب اشاره كرده و می‏فرماید: «در آن روز پیامبر خدا می‏فرماید ای پروردگار من! امت من به معارف قرآن عمل نكردند.» (۱۶)
هم‏چنین در روایات زیادی آمده است كه پیامبراكرم صلی الله علیه و آله برمااشراف‏كامل دارند و ما در محضراو هستیم و اعمال ما بر حضرت عرضه می‏شوند; وقتی حضرت كار نیكویی را از امت‏خود مشاهده فرمایند، خوشحال و مسرور می‏گردند و به همان نسبت اگر شاهد رفتار زشتی از امت‏خود باشند، غمگین می‏شوند.
از ابوبصیر نقل است كه امام صادق علیه السلام فرمودند: «اعمال بندگان هر روز صبح بر پیامبر خدا عرضه می‏شود; اعمال نیك و اعمال بد و این همان كلام خداست كه فرمود: هر چه می‏خواهید انجام دهید، ولی بدانید كه اعمال شما را خدا و پیامبر خدا می‏بینند.» (۱۷)
سماعهٔ ابن مهران می‏گوید: امام صادق علیه السلام پیوسته به ما می‏فرمود: چرا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را آزار و اذیت می‏كنید؟ كسی به حضرت عرضه داشت: ما چگونه رسول خدا را آزار می‏دهیم؟ فرمودند: «آیا نمی‏دانید كه اعمال شما بر او عرضه می‏شود و اگر در آن معصیتی ببیند اذیت می‏شود؟ پس با گناه خود او را آزار ندهید و بلكه با كردار نیك خود او را مسرور سازید.» (۱۸)
بسیار اتفاق می‏افتاد كه پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحاب خود می‏فرمودند:من بگویم شما برای چه آمده‏اید و سؤالتان چیست و یا شما می‏گویید؟ اصحاب عرض می‏كردند: یا رسول الله شما بفرمایید. و بعد حضرت ابتدا سؤال آن‏ها را مطرح می‏فرمودند و بعد پاسخ می‏دادند. (۱۹) دلیل دیگر بر علم پیامبر صلی الله علیه و آله، پیش‏گویی‏های آن حضرت در خصوص حوادث گوناگون است كه تمام آن‏ها یا در زمان حیات ایشان و یا پس از رحلتشان تحقق یافته‏است.
هم‏چنین داستان‏های زیادی درباب آگاهی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از خصوصی‏ترین زوایای زندگی اصحاب نقل شده است كه در اینجابه یكی از آن‏ها اشاره می‏كنیم:
در جنگ بدر، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله دینارهایی را كه عباس به همراه داشت از او طلب كرد. عباس گفت: یا رسول الله غیر از این‏ها پولی ندارم. حضرت فرمود: پس آن پولی كه پیش ام‏الفضل مخفی كردی چیست؟ عباس گفت: شهادت می‏دهم كه خدایی جز خدای یگانه نیست و تو فرستاده او هستی; زیرا احدی از این قضیه اطلاع نداشت. (۲۰) بنابراین، بر اساس قرآن كریم و روایات شریفه و حوادث تاریخی، شكی نیست كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله محیط بر ماست و بر اعمال ما می‏نگرد و بر زوایای وجودی ما آگاهی دارد و در روز قیامت‏به آنچه كه دیده است‏شهادت می‏دهد. آیا اگر كسی واقعا به این مطلب توجه داشته باشد ممكن است‏خود را با گناه آلوده كند؟ پس تا فرصتی باقی است‏بیاییم به معارف قرآن عمل كنیم و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را حاضر و ناظر بر اعمال خود ببینیم و از انجام گناه بپرهیزیم.
ادامه دارد
پی‏نوشت‏ها:
۱- در معراج، جبرئیل امین به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: لو دنوت انملهٔ لحترقت; اگر اندكی نزدیك شوم می‏سوزم.
۲- «اولئك كالانعام بل هم اضل‏»
۳- انعام: ۵۹
۴- حدید: ۴
۵- ق: ۱۴
۶- علق: ۱۴
۷- وافر: ۱۹
۸- نحل: ۱۰۰
۹- مرحوم فشاركی، عنوان الكلام، ص ۱۵۸
۱۰- اصول كافی، ج ۳، ص ۱۱۰
۱۱- نساء: ۴۱، مائده: ۱۱۷، انعام ۱۹، فصلت: ۵۳، بروج: ۹
۱۲- فصلت: ۵۳
۱۳- بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۳۵۶ - ۳۶۴
۱۴- توبه: ۱۰۵
۱۵- احزاب: ۸ - ۷
۱۶- فرقان: ۳۰
۱۸و۱۷-اصول‏كافی،ج‏۱،ص‏۲۱۹/بحارالانوار،ج‏۱۷،ص‏۱۳۱
۱۹- بحارالانوار، ج ۱۸، باب ۱۱
۲۰- بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۱۰۵ - ۱۰۶، حدیث ۲


محسن پورمحمد

منبع : بنياد انديشه اسلامي