استرس‌اینجا، استرس آنجا استرس همه جا

شیوع جهانی استرس در میان نوجوانان رو به افزایش گذاشته است
استرس حاصل نیاز ما به سازگاری فیزیكی، ذهنی و احساسی در مقابل یك تغییر است. برخلاف آنچه همه می‌پندارند، استرس به‌طور ضروری یك واكنش منفی نیست.
مقدار جزیی استرس می‌تواند مفید باشد چرا كه به زندگی جذابیت و تحرك می‌بخشد و ما را روی پای خودمان نگه می‌دارد. تغییرات جزیی و ملایم نه تنها مضر نیستند بلكه مفید و سازنده هستند و در پرورش حس سازش‌پذیری، نقش عمده‌ای ایفا می‌كنند.
همه ما نیازمند حفظ تعادل فیزیكی و روحی هستیم. فقط در حالت سكون و تعادل است كه احساس راحتی و خرسندی می‌كنیم. حال هرگونه تغییری به ویژه اگر نامطلوب باشد، تعادل بدن ما را به نحوی تهدید می‌كند. این نشانگان به محض اینكه شخص در معرض یك عامل استرس‌زا قرار می‌گیرد فعال می‌شود. در ابتدا ذهن وارد مرحله هشدار می‌شود و بدن برای افزیش فعالیت آماده می‌گردد. انقباض ماهیچه‌ها و پمپاژ آدرنالین به درون سیستم افزایش فشار خون، از علایم این مرحله هستند.
● بیان مسأله
همه ما می‌دانیم كه چه موقع دچار استرس می‌شویم. ما فكر می‌كنیم كه دانش‌آموزن و به طور كلی بچه‌های ما باید شاد و بی‌خیال باشند. آنها هم مانند افراد بالغ استرس و فشار روحی دارند. فشارها از خارج، فامیل، دوستان، مدرسه یا از درون فرد هستند ولی بچه‌ها اغلب پختگی یا تجربه مواجهه با استرس را ندارند.
والدین بهترین مدافع در برابر استرس هستند. ما می‌توانیم به دانش‌آموزان در برابر توفان‌های زندگی كمك كنیم تا دراین فرآیند قوی‌تر شوند.
رفتن به مدرسه، شغل بچه‌ شماست. آنجا جایی است كه او قسمت اعظم وقتش را می‌گذراند. كار او اندازه‌گیری می‌شود و او هر روز خودش را با دیگران مقایسه می‌كند.
بر اساس پژوهش‌هایی كه با عنوان عوامل استرس‌زای ناشی از محیط مدارس انجام گرفته، عوامل استرس زای ناشی از محیط مدرسه عبارتند از :‌نماینده‌ كلاس، صدای مزاحم، بچه‌های زورگو، نمره انضباط، شیوه برخورد با غیبت دانش‌آموزان، نداشتن امكانات ورزشی،‌ برخورد مدیر،‌ نحوه برخورد با تأخیر دانش‌آموزان، فاصله‌ خانه تا مدرسه، مقررات مربوط به لباس پوشیدن و كوتاه كردن موی سر (پسران) و شیوه‌ ارزشیابی معلم. در مراحل بعد ماموران انتظامات، مراسم صبحگاهی، فرق گذاشتن معلمان بین دانش‌آموزان، برقراری ارتباط با دانش‌آموزان دیگر، روش تدریس معلم و در نهایت تنبیه معلم از جمله عوامل استرس‌زا در نزد كودكان محسوب می‌شوند.
در بررسی‌های انجام شده روی عوامل استرس‌زا، محققان معتقدند استرس‌زاهای متعدد در واقع یك اثر یا بیشتر دارند و اثرات آنها تجمعی است و اظهار می‌دارند كه بچه‌ها عمدتاً از طریق افسردگی، دوری كردن، بیش از حد خجالتی بودن بی خوابی زیاد، نگرانی زیاد در موقعیت‌های اجتماعی، سرد بودن ، علاقه وسواسی به اشیا و غذا و علاقه‌ ثابت به آنچه كه در آینده رخ می‌دهد به آنها واكنش نشان می‌دهند. استرس‌ اغلب به صورت واكنش فیزیكی بیش از حد بروز می‌كند.
گریه‌كردن، عرق كردن كف دست ، راه رفتن، واكنش‌های دفاعی یا خشونت بار شدید، دل درد یا سردرد، رفتار عصبی مثل كشیدن موها، مرتب جویدن یا مكیدن دست، زخم كردن پوست یا ناخن جویدن، خیس كردن شلوار و اختلال خواب در اثر استرس ایجاد می‌شوند.
● مفاهیم اولیه
استرس عبارت است از پاسخ غیراختصاصی بدن به شرایط دشواری كه با آن مواجه می‌شود. به عبارت دیگر استرس، تلاش بدن برای سازگاری با یك موقعیت دشوار است. هنگامی كه در یك وضعیت پر استرس قرار می‌گیرید بدن شما به سرعت به استرس پاسخ می‌دهد. فشار خون بالا می‌رود. تعداد ضربان قلب و تعداد تنفس زیاد و تعریق افزایش می‌یابد. استرس هنگامی زیان‌آور است كه شما توانایی كنترل آن را نداشته باشید. هنگامی كه استرس شدید برای مدت طولانی ادامه پیدا می‌كند اثرات روحی روانی شدیدی مانند افسردگی، عصبانیت، فقدان خلاقیت، مشكلات گوارشی، میگرن‌های شدید بر انسان مستولی می‌شود.
اما استرس داشتن همیشه مضر نیست. در واقع استرس می‌تواند ما را به سوی دادن پاسخ مؤثر به یك موقعیت مثل اضطراب قبل از امتحان سوق دهد. این بدان معنا نیست كه استرس اثر منفی روی زندگی شما داشته باشد.
به دانش‌آموزان در مقابله با استرس كمك كنید. در حالی كه فشارهای عصبی در زندگی طبیعی وجود دارند، امروزه به نظر می‌رسد دانش‌آموزان در سنین كمتری با فشارهای عصبی مواجه می‌شوند. استرس در دانش‌آموزان، با شكایاتی از جمله احساس درد، عصبی بودن، اختلال خواب، عصبانی بودن و عفونت نشان می‌دهد.
استرس باعث عدم تعادل در زندگی شخص می‌شود. پاسخ درست به استرس وقتی رخ می‌دهد كه فشار استرس بیش از توانایی فرد باشد. اغلب استرس از چیزی فراتر از اراده‌ ما حاصل می‌شود. كنترل این فشارها با مقدار استرس رابطه دارد. بعضی فشارها طبیعی هستند. چالش‌های روزانه زندگی قابل پیش‌بینی هستند.به طور مثال برای بیشتر دانش‌آموزان حضور در مدرسه و طی آن همراه با یك مرحله امتحان است. ترس از تاریكی و فشار از اینكه تحت مراقبت هستند، عامل‌های قابل پیش‌بینی هستند. بقیه عامل‌های استرس‌زا غیر قابل پیش‌بینی هستند. قطع آنچه برای بچه‌ها و دانش‌آموزان طبیعی است باعث می‌شود استرس همراه با مشكلات باشد.
مقدار كم استرس مثلاً تجارب قبل از امتحان یا ملاقات با افراد جدید لازم است.
استرس ساده در هنگام یاد گرفتن مهارت جدید یا انجام یك بازی صحیح فراتر از سطح هیجان نرمال فرد رخ می‌دهد.
● واكنش دانش‌آموزان
واكنش به استرس با توجه به مراحل رشدكودك، توانایی مقابله، مدت ادامه داشتن استرس، شدت عامل استرس‌زا، میزان حمایت خانواده، دوستان و جامعه متفاوت است.
دو شاخص عمده كه بیشتر بچه‌‌ها از خود نشان می‌دهند شامل تغییر در رفتار و رفتار‌های قهقرایی است. دانش‌آموزان تحت فشار، رفتار خود را تغییر می‌دهند و كارهایی می‌كنند كه در حالت عادی انجام نمی‌دهند.
▪ ارایه راهكارها
- ارایه راهكار صحیح حداقل به یكی از والدین دانش‌آموزان
- تقویت مهارت‌های اجتماعی
- تقویت مهارت‌های حل مشكل
- ایجاد توانایی انجام رفتار مستق
- توسعه تفكر راجع به هدف و آیین
- استفاده از حداقل یك استراتژی تطابقی
- تقویت حس احترام به نفس و مسوولیت فردی
- تقویت تعهد مذهبی
- توسعه توانایی تمركز حواس
- استفاده از سرگرمی‌های خاص
- گسترش اعتماد به نفس به ویژه طی سال اول زندگی
- تقویت حمایت خانواده و دوستان
- تقویت علاقه‌مندی و محبت در خانواده
- بالابردن فرهنگ خانواده
- فراهم كردن ارتباطات هدفدار با فامیل
- تحسین دانش‌آموز
- بچه‌ها را تشویق كنید و نشان دهید كه مواظب آنها هستید
- حساسیت نسبت به كودكان
- به كودك اجازه دهید كه خشم، ترس و نگرانی را احساس كند
- تشكیل گروه‌های منظم همراه با صحبت‌های اطمینان‌بخش
- مراقبت از تغذیه و استراحت كودكان
- تقویت دیدگاه مثبت كودكان درباره موقعیت‌های گوناگون
- رفع احساس شرمندگی در كودكان
- رفع احساس خجالت در كودكان
- تقویت مهارت‌های اجتماعی كودكان
- توسعه درگیری والدین، اعضای خانواده و دوستان در بهبود كودكان
- ایجاد موقعیت‌هایی برای همكاری و نه رقابت
- جبهه مشاركت والدین، اعضای خانواده و دوستان
▪ پیشنهادهای عملی
موقعیت مكانی مدرسه از جمله مسایل مهمی است كه برای نایل شدن به اهداف آموزشی و تربیتی باید مورد توجه قرار گیرد. بسیار مهم است كه مدرسه در كدام قسمت شهر واقع شده و شرایط مكانی آن برای آموزش كودكان مناسب باشد. بنای مدرسه باید از ابتدا به منظور دایر كردن محیط آموزشگاهی در نظر گرفته شود و در انتخاب محل آن بر مساعدبودن شرایط یادگیری دانش‌آموزان تأكید و توجه شود.
عوامل استرس‌زای مهم ناشی از محیط مدارس، كمبود تجهیزات شامل امكانات ورزشی و آموزشی (میز و نیمكت و تخته‌سیاه) و كمبود نور در كلاس‌ها و كثیف‌بودن محیط مدارس هستند.
تغییر مدرسه نیز در بین ۲۳ درصد از كل دانش‌آموزانی كه تغییر مدرسه داشته‌اند نگرانی ایجاد كرده است. به این دلیل به والدین و مسوولان مدارس توصیه می‌شود در مورد تغییر مدرسه‌ كودكان محتاطانه عمل كنند.
▪ كنترل زمان
استفاده هوشیارانه از زمان نقش مهمی در پیشگیری از استرس دارد، پس آگاهانه برای زمان برنامه‌ریزی كنید.
داشتن تغذیه خوب و مصرف مقادیر زیادی میوه و سبزیجات، نان و حبوبات و كمی گوشت و پنیر و استفاده از غذهای حاوی ویتامین‌های گروه ب، نان، جو، ماست و تخم مرغ را در برنامه‌ غذایی خود و دانش‌آموزان قرار دهید.
دانش‌آموزان باید به اندازه كافی خواب داشته باشند و برای داشتن انرژی بیشتر ورزش كنند. باید به آنان یاد بدهیم كه نگرانی‌های خودشان را از یاد ببرند.
درصد قابل‌توجهی از دانش‌آموزان از شیوه ارزشیابی معلمان ابراز نگرانی می‌كنند، این در حالی است كه امتحان یا ارزشیابی باید به منزله‌ محرك در امر آموزش دخالت كند و سبب فعالیت بیشتر شود. معلم در جریان امتحان می‌تواند توانست كارایی روش‌های آموزشی خویش را همراه با نقاط ضعف و قدرت دانش‌آموزان ارزشیابی كند. اگر هدف آموزگار از امتحان نیل به این موارد باشد، بدون شك شاگرد، امتحان را وسیله تهدید كننده، عامل شكست، راه اعمال قدرت معلم و عامل تزلزل موقعیت خود تلقی نمی‌كند.
لازم به یادآوری است كه استرس ارزشیابی یا اضطراب امتحان تنها مولود شیوه‌ عملكرد آموزگار نیست، بلكه عوامل دیگری همچون مكان و زمان ارزشیابی، سطح انتظارات خانه و مدرسه ... و نیز در ایجاد و شدت ترس از امتحان دخیل است. در این زمینه به اولیای مدرسه و والدین توصیه می‌شود كه تفاوت‌های فردی و ظرفیت شناختی و روانی دانش‌آموزان را مدنظر داشته باشند.
● مشكلات
استرس به معنی فشار روانی است و در صورتی كه میزان آن بسته به ظرفیت عاطفی و شناختی شخص از اندازه لازم فراتر رود، مانع بروز رفتار طبیعی خواهد شد و سازگاری عاطفی و اجتماعی انسان را در معرض خطر قرار خواهد داد. استرس‌های مكرر و طولانی در شخص اضطراب ایجاد می‌كنند و نه تنها مانع شكوفایی خلاق و رشد استعدادهای بالقوه شخص می‌شوند بلكه مشابه‌ عامل مزاحمی در روند شكل‌گیری شخصیت متعادل انسانی عمل می‌كنند.استرس عامل مخل بازدارنده‌ای در راه رسیدن به اهداف آموزش و پرورش محسوب می‌شود. یك موقعیت‌ سخت باعث می‌شود تا در شخص رفتارهای هیجانی و به‌دور از سازش منطقی با محیط بروز كند.با توجه به تفاوت‌های فردی موجود در بین انسان‌ها، برخی از دانش‌آموزانی كه در چنین محیط‌هایی قرار می‌گیرند به الگوهای رفتاری روی می‌آورند كه انگ بی‌قراری، سماجت، دیرجوشی، دشواری بر آنها زده می‌شود.ممكن است عوامل استرس‌زا مستقیماً سبب افت تحصیلی دانش‌آموز شوند و یا حتی در مواردی كودك را از مدرسه روی‌گردان كنند.درصدی از موارد اختلال هراس از مدرسه در همین عوامل استرس‌زای ناشی از محیط مدرسه قابل ریشه‌یابی است.
▪ نكته
همه‌ اقشار جامعه استرس را تجربه می‌كنند و معمولا می‌توانند آن را تحت كنترل خود درآورند.
حدی از استرس برای عملكرد مناسب، ضروری است اما استرس بسیار زیاد، ناخوشایند است و كارایی را مختل می‌كند. شما به راحتی می‌توانید عوامل استرس‌زا را در زندگی خود بیابید و با شیوه‌های مدیریت استرس با آنها به طور مؤثر كنار بیایید.
برای مقابله با اثرات استرس حین انجام هر كاری، ضروری است كه اعتماد به نفس و خودباوری داشته باشید. كنترل زندگی را در دست بگیرید و راه‌هایی را كه برای حذف منابع استرس‌زا و غلبه بر استرس عنوان گردید به كار گیرید.

‌ فاطمه نصراصفهانی

منبع : روزنامه سلامت