ضرورت توسعه نظام نوآوری در صنعت گاز کشور

در حال حاضر این سؤال مطرح است که با وجود مسائلی نظیر افزایش روزافزون مصرف داخل، قطع گاز مناطق زیادی از کشور و قطع صدور گاز به ترکیه در زمستان، عقب ماندن طرح‌های تولید گاز و تبدیلات گازی، و ضرورت تزریق گاز به مخازن نفتی به منظور جلوگیری از کاهش تولید نفت در کشور، آیا تلاش برای این میزان افزایش صادرات گاز منطقی است؟
● مقدمه
نوآوری عبارت است از معرفی محصولات جدید و یا فرآیندهای جدید یا بهبودیافته به یک بنگاه. تغییر در داد و ستدهای بین المللی و ایجاد پیچیدگی در ارتباطات واحدهای کسب و کار، مدیریت نوآوری را در قالب یک فرآیند سیستماتیک و رویکرد جامع ضروری ساخته است. چراکه نوآوری‌های تکنولوژیک حاصل تلاش جمعی مهندسین، محققین، شرکت‌ها و حتی شبکه‌های نوآوری است. لذا اثربخشی فرآیند نوآوری کاربردی، نیازمند همکاری جمعی مجموعه‌های فعال در حوزه‌های علمی و فنی است. این مهم در عرصه مدیریت کلان با ایفای نقش دولت در تنظیم و هدایت مناسب‌ترین تعاملات بین کلیه مجموعه‌های مرتبط در قالب نظام ملی نوآوری (NIS) برنامه‌ریزی و مدیریت می‌گردد.
● نظام نوآوری
"نظام ملی نوآوری"، به‌عنوان چارچوب تحلیلی مناسب برای شناخت و مدیریت پدیده نوآوری در سطح یک کشور، مسئولیت خلق، اشاعه و بهره‌برداری از نوآوری را بر عهده می‌گیرد. به عبارت دیگر، این نظام با یک دیدگاه سیستمی، همة اجزای تشکیل‌دهندة زنجیرة دانش و ارتباطات میان آن‌ها را تا بازار در کنترل گرفته و هدایت می‌کند.
● دورنمایی از نظام ملی نوآوری نروژ
در کشور نروژ، جهت تعیین خط‌‌مشی و اجرای نوآوری، ۵ سطح مختلف وجود دارد که وظیفه "تعیین اهداف"، "تدوین استراتژی‌ها"، "تأمین زیرساخت‌ها"،‌ "اجرای تحقیقات" و "انتشار و تجاری‌سازی تحقیقات" را بر عهده دارند که سطوح اول و دوم لایه‌های سیاست‌گذار، سطوح چهارم و پنجم مجریان و منتشرکنندگان نوآوری و سطح سوم به عنوان واسطه میان آنها عمل می‌نماید. در این کشور، شوراهای شهری و روستایی، موسسات تنظیم استانداردها، موسسه ملی تکنولوژی (TI)، شرکت‌های سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر و ضمانت بیمه‌ای اعتبارات صادراتی، شورای طراحی نروژ، اداره پتنت نروژ و کتابخانه‌های عمومی آن کشور در زمره این نهادها هستند.
در ادامه ارکان اصلی نظام ملی نوآوری نروژ به طور اجمال مورد بررسی قرار می‌گیرد:
▪ جایگاه شورای تحقیقات در نظام ملی نوآوری نروژ (RCN)
در حال حاضر شورای تحقیقات نروژ (RCN) مسئولیت توسعه تحقیقات صنعتی، تکنولوژی و اجرای خط‌مشی نوآوری با تأکید بر حل مشکلات یا ارائه راهکارها به صنعت را بر عهده دارد. وظایف این شورا به تفکیک عبارتند از: ارائه سیاست‌های تحقیق و نوآوری، حمایت از تحقیقات صنعتی، حمایت از تحقیقات بنیادی، بین‌المللی‌سازی تحقیقات، نظارت بر حسن اجرای تحقیقات و بالا بردن اقبال عمومی نسبت به تحقیقات.
۳-۲- نقش صندوق حمایت از محققان (SND)در نظام ملی نوآوری نروژ
وظیفه SND تسهیل کردن و تدارکات برای توسعه صنعتی است. بودجه این نهاد توسط وزارتخانه‌های صنعت و بازرگانی SND و توسعه منطقه‌ای KAD تأمین می‌شود که سهم هر کدام به ترتیب است. علاوه بر تأمین مالی، یکی دیگر از وظایف این صندوق اعطای ضمانت‌نامه‌ و وثیقه به صاحبان ایده‌های جدید برای دریافت تسهیلات مالی است. بیشتر همکاری‌های مابین SND و RCN در ذیل برنامه «نوآوری شرکت‌های کوچک و متوسط» (SME innovation) صورت می‌گیرد. شورای تحقیقات در نظام ملی نوآوری نروژ (RCN) و صندوق حمایت از محققان (SND) به همراه مجلس که تنظیم کننده بودجه نوآوری است نهادهای سطح اول و دوم نظام ملی نوآوری نروژ را تشکیل می دهند. ضمن آن که کمیته های دولتی که متشکل از وزیران و نمایندگان آن‌ها می باشد نیز به روند تصمیم‌سازی این سطح کمک می نمایند.
▪ نقش دانشگاه‌ها در نظام ملی نوآوری نروژ
به طور کلی دانشگاه ها در جهان دارای ۳ وظیفه مهم هستند، اول آموزش، دوم پژوهش و سوم فرآیند انتقال تکنولوژی که با عنوان "ماموریت سوم" مشهور است. پذیرش مسئولیت "تحقیق" و "مأموریت سوم" و نیاز دانشگاه‌ها به منابع مالی و از طرفی نیاز صنعت به حامیان علمی باعث شد تا ارتباطات دانشگاه ـ صنعت در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گیرد. به‌‌عنوان نمونه دولت نروژ با تصویب سند ARENA و به منظور تسهیل تجاری‌سازی نتایج تحقیقات دانشگاهی به توسعه روابط میان دانشگاه ـ صنعت پرداخت. نقش دانشگاه در نظام ملی نوآوری به‌عنوان جایگاه آموزش و پژوهش در حیطه علوم پایه، بسیار مهم است. باید توجه داشت که تحقیقات کاربردی تنها در صورتی می‌تواند به نوآوری صنعتی منجر شود که از پشتیبانی نوآوری‌های علوم پایه برخوردار باشد. بدین ترتیب علوم کاربردی به عنوان یک واسط برای ترجمه و تفسیر ابداعات حوزه علوم پایه می توانند آن‌ها را در اختیار برنامه‌های صنعتی قرار دهند. بدون تحقیقات بنیادی کافی، زنجیره فوق ناقص خواهد بود.
▪ Spin offها و جایگاه آن در نظام ملی نوآوری نروژ
spin off به شرکت و یا موسسه‌ای گفته می‌شود که توسط اعضا و با امکانات اولیه سازمان مادر تأسیس شده و در جهت تجاری‌سازی ایده‌ای که در آن سازمان شکل گرفته، فعالیت می‌نماید. Spin offها از طریق اشتغال‌زایی، فراهم ساختن الگویی برای کارآفرینان و ایجاد تعامل میان دانشگاه و صنعت در نظام مالی و صنعتی یک کشور حائز اهمیت هستند. توسعه این مجموعه‌ها در دهه‌های اخیر، منجر به تعریف و تشکیل "پارک‌های علم" و "دانشگاه‌های تحقیقاتی" شد. هر‌چند سازمان مادر می‌تواند یک دانشگاه تحقیقاتی یا آزمایشگاه دولتی و یا R&D یک سازمان باشد، اما در صورتی که سازمان مادر یک دانشگاه تحقیقاتی باشد، نتیجه بسیار مؤثرتر خواهد بود.
▪ پارک‌های دانش (Knowledge Parks) در نظام ملی نوآوری
پارک‌های دانش یک محیط علمی را برای بارورسازی متقابل و تسهیل نمودن همکاری میان تحقیقات دانشگاهی و صنعت بوجود می‌آورند. در اکثر موارد پارک‌های دانش کنار دانشگاه‌ها مستقر می‌شوند و در واقع «دانشگاه‌های تحقیقاتی»، موتور محرک آن‌ها هستند. مهم‌ترین مشخصه‌های بسیاری از پارک‌های علم وجود ارتباطات موثر با مراکز تحقیقاتی خارج از پارک، داشتن برنامه‌های تشویقی و انتقال تکنولوژی است.
▪ نقش مؤسسات تحقیقاتی صنعتی در نظام ملی نوآوری نروژ
در یک دسته‌بندی ساده می‌توان ۳ نوع موسسه تحقیقاتی را در نروژ تشخیص داد. اول موسساتی که تنها در یک موضوع خاص فعالیت می‌کنند، دوم مؤسساتی که در حوزه‌های مختلف مورد تقاضای بازار تحقیقات را انجام می‌دهند و سوم تعداد زیادی از موسسات دیگر که در حوزه کشاورزی و محیط‌زیستی هر دو نوع کار را انجام می‌دهند. موسسات تحقیقاتی نروژ کاملاً غیرانتفاعی نبوده و برای حفظ روحیه پژوهشی و جلوگیری از تبدیل موسسه تحقیقاتی به یک موسسه کاملاً تجاری، حمایت حداقلی از دولت دریافت می‌کنند. هر چند در کشورهای مختلف نقش‌های تعریف شده برای چنین موسساتی وجود ندارد، اما اصلی‌ترین وظایف آن‌ها که در کشور نروژ عبارتند از:
۱) ارائه مشاوره‌های تکنولوژیکی آگاهانه به صنعت
۲) بر عهده گرفتن بخشی از وظایف دانشگاه‌ها در امور تحقیقاتی در دوران تراکم کاری آن‌ها
۳) بر عهده‌گیری نقش میانجی در میان دانشگاه و صنعت
بر طبق بررسی‌های صورت پذیرفته در سال ۲۰۰۲ مهم‌ترین خدماتی که موسسات تحقیقاتی برای بخش صنعتی ـ خصوصاً SMEها ـ انجام داده‌اند، "توسعه محصول" (Product Development) و "توسعه فرآیند" (Process Development) بوده است.
● نگاهی به مدیریت تحقیق و توسعه شرکت BP انگلستان
شرکت BP یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های انرژی در دنیاست که خدماتی از جمله تولید سوخت برای حمل و نقل و انرژی برای روشنایی و گرما و سرویس‌های جزئی برای مشتریان خود فراهم می‌کند. گردش مالی این شرکت در سال ۲۰۰۶؛ ۲۲۶ میلیارد دلار و همچنین کارکنان این شرکت در همین سال ۹۷۰۰۰ نفر می‌باشد. BP در حال حاضر در ۲۶ کشور در زمینه اکتشاف فعال می‌باشد این شرکت در سال ۲۰۰۶ ، ۳۹۵ میلیون دلار در زمینه تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کرده است؛ در حالی که این رقم در سال های ۲۰۰۵، ۳۷۴ میلیون دلار ودر سال ۲۰۰۴، ۳۰۰ میلیون دلار بوده است.
▪ مدیریت انتخاب و سرمایه‌گذاری پروژه‌ها در شرکت BP
در سیستم مدیریت پروژه‌های تحقیقاتی BP، پروژه‌ها به طور مجزا مورد توجه قرار می‌گیرند و در بهترین حالت (تنها از نظر پارامترهای قابل سنجش مانند زمان، هزینه و مزیت رقابتی) با یکدیگر مقایسه می‌شوند. برخی از عواملی که باید در انتخاب پرتفلوی پروژه‌های تحقیق و توسعه ارزیابی شوند، عبارتند از بلوغ تکنولوژی مورد استفاده در شرکت، بلوغ صنعت، رقابت‌پذیری تکنولوژیکی و نیازهای استراتژیک.
برای انتخاب پروژه‌های اولویت‌دار، از مدل امتیازدهی استفاده می‌شود، یعنی به هر یک از جذابیت‌های پروژه امتیاز خاصی داده می‌شود، امتیازهای کلی محاسبه می‌گردد و با توجه به این امتیازها، درباره ادامه پروژه و حفظ آن، یا توقف پروژه تصمیم‌گیری می‌شود. اولویت‌بندی پروژه‌ها معمولاً به صورت سالانه و با در نظر گرفتن منابع مالی و انسانی آن سال انجام می‌پذیرد. این اولویت‌بندی معمولاً بر پایه چهار شاخص اصلی انجام می‌شود که عبارتند از تأثیر استراتژیک، پتانسیل موفقیت تجاری، پتانسیل موفقیت فنی و پتانسیل دستاورد.
▪ سازماندهی و مدیریت تحقیق و توسعه در شرکت BP
پس از اولویت‌بندی طرح‌ها، نوبت به تعیین چگونگی اجرای آن‌ها می‌رسد. شرکت BP در برنامه‌ریزی استراتژیک برای تحقیق و توسعه، در ابتدا به تقسیم‌بندی تحقیقات مورد نیاز خود به سه قسمت "تحقیقات بنیادی"، "تحقیقات کاربردی" و "تحقیقات توسعه‌ای" می‌پردازد. این شرکت تحقیقات بنیادی را با هدف عقب نماندن از تحولات تکنولوژی و آمادگی برای بهره‌برداری تجاری از این زمینه‌ها از طریق برنامه همکاری با دانشگاه‌ها اجرا می‌کند؛ تحقیقات کاربردی در این شرکت در مرکز تحقیق و توسعه خود شرکت انجام می‌پذیرد و در نهایت اغلب تحقیقات توسعه‌ای توسط مراکز تحقیق و توسعه مستقر در صنعت انجام می‌شود.
شرکت BP ضمن بهره‌گیری از ایده «تحقیق و توسعه مجازی» دستورالعمل‌های خاصی برای تحقیق و توسعه خود به شرح ذیل اجرا می‌نماید:
- تکنولوژی‌های پایه: دستیابی به آنها از طریق دانشگاه‌ها یا از شرکت‌های دیگر
- تکنولوژی‌های انقلابی: برون‌سپاری به دانشگاه‌ها و یا سایر مراکز تحقیقاتی
- تکنولوژی‌های کلیدی: سرمایه‌گذاری شرکت و کنترل توسط مدیر ارشد تکنولوژی
- توانمندی‌های تکنولوژیک: همکاری با شرکت‌های دیگر
● جمع‌بندی و ارائه پیشنهادات در صنعت گاز کشور
▪ ضرورت وجود شورای تحقیقات در کشور
اولین گام در راستای مدیریت تحقیقات، ایجاد نهادی برای تصمیم‌گیری در حیطه تحقیق و پژوهش می‌باشد، نهادی که بتواند خط‌مشی و سیاست‌های کلی را برای تحقیقات تنظیم نموده و سپس با کمک ابزارهای اجرایی خود در صدد اجرای آنها برآید. مهمترین وظایف این شورا که آن را "شورای تحقیقات شرکت ملی گاز (RCNIGC)" می‌نامیم، عبارتند از:
ـ تعیین اهداف تحقیقاتی و چشم‌انداز پژوهشی شرکت ملی گاز
ـ برنامه‌ریزی مالی و غیرمالی در جهت رسیدن به اهداف استراتژیک
ـ ارائه کمک‌های هدفمند به مراکز تحقیقاتی
▪ وظیفه شورای تحقیقات شرکت ملی گاز در قبال مؤسسات تحقیقاتی
موسسات تحقیقاتی وظیفه استراتژیک کاربردی کردن و تجاری نمودن مطالعات و یافته‌های بنیادی و نیز توسعه فرآیند و محصولات صنعت را در تعامل با دانشگاه‌ها بر عهده دارند. شرکت ملی گاز می‌بایست همانند یک انکوباتور به ایجاد، فعالسازی و توسعه موسسات تحقیقاتی در زمینه‌های مختلف صنعت گاز مبادرت نماید. لازم است شرکت گاز در فرآیند تقویت موسسات تحقیقاتی به نحوی عمل نماید که این بنگاه‌ها در ابتدای کار به "بنگاه‌های تجاری" تبدیل نشده و مجبور نباشند هزینه‌های خود را به طور کاملا غیر انتفاعی بدست آورند. برای شناسایی و حمایت بهتر از موسسات و دانشگاه‌های برتر می‌توان میزان حمایت‌ها را به صورت اولویت‌بندی شده به ترتیب در اختیار نهادهای تحقیقاتی پیشرفته، رو به پیشرفت و نیازمند کمک مالی قرار داد.
به‌علاوه برای تقویت و تنظیم ارتباطات میان دانشگاه و صنعت می‌توان بهبود سرفصل‌های آموزشی در دانشگاه‌ها و تبیین جایگاه تحقیقات و تصحیح دیدگاه مسؤلان صنعت گاز به اهمیت تحقیقات را مورد توجه قرار داد. برای این منظور مدیریت با بهره‌گیری از مشاورین زبده در حوزه مدیریت تکنولوژی و توجه به سطوح مختلف تکنولوژی و چرخه عمر فناوری نسبت به تعیین اهمیت هر یک از سطوح تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای تصمیم‌گیری نماید. در این صورت توجه به بازیگران هر یک از حوزه‌های تحقیقاتی و به ویژه به نقش Developer‌ها در تجاری‌سازی نتایج تحقیقات توجه خاصی مبذول گردد برای توسعه تحقیقات بنیادی باید تشویق‌هایی برای همکاری شرکت‌ها با دانشگاه‌ها در نظر گرفته شود که در آن سهم هر یک از طرفین در منافع مادی و معنوی پروژه‌های مشترک مشخص شده باشد. در این راستا می‌توان موارد زیر را مد نظر قرار داد:
- ایجاد یک پشتوانه علمی قوی برای صنعت گاز از طریق اجرای طرح "PhDهای صنعتی" و اعطای بورس‌های هدفمند.
- ایجاد Mobility میان دانشگاه و صنعت از طریق ایجاد کادرهای علمی ـ تحقیقاتی مشترک میان دانشگاه و موسسات صنعتی توسط بخش "تحقیقات دانشگاهی" شورای پژوهش.
- توجه به انتشارات علمی مشترک با مدیریت بخش "امور تحقیقات دانشگاهی" شورای پژوهش.
- ایجاد پارک تخصصی فناوری صنعت گاز کشور.
- توجه ویژه به توسعه و گسترش موسسات تحقیقاتی صنعت گاز متناسب با نیازهای صنعت و توسعه دانشگاه‌ها و دانشکده‌های مرتبط (در حای حاضر توان کشور به توسعه واحدهای آموزشی و دانشگاهی معطوف شده است).

منبع : خبرگزاری فارس